Samviskubit?

Höfundur: Florian Zeller
Leikstjóri: Kristín Jóhannesdóttir
Leikarar: Eggert Þorleifsson, Edda Arnljótsdóttir, Harpa Arnardóttir, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Sveinn Ólafur Gunnarsson, Þröstur Leó Gunnarsson
Leikmynd: Stígur Steinþórsson
Búningar: Þórunn María Jónsdóttir
Lýsing: Halldór Örn Óskarsson
Tónlist: Borgar Magnason
Hljóðmynd: Elvar Geir Sævarsson og Borgar Magnason
Þýðing: Kristján Þórður Hrafnsson

Mér varð óneitanlega oft hugsað til míns eigin föður í gærkvöldi, þar sem ég sat í leikhúsinu og ýmist grét eða hló yfir ömurlegum elliglöpum André gamla (sem er leikinn af Eggerti Þorleifssyni) – hvernig hann smám saman gefst upp fyrir ellinni, er yfirbugaður, kominn á stofnun og hættur að vera til.

Tvisvar verður gamall maður barn, segir máltækið. „Þú ferð aldrei á elliheimili, ég skal passa þig,“ sagði ég oft við pabba minn á góðum stundum. Þá var hann enn í fullu fjöri, átti heiminn, glæsilegur, örlátur og stórhuga – sterkur persónuleiki. Að vísu ekki verkfræðingur, eins og André, heldur stórkaupmaður, sem átti fyrir mörgum að sjá. En þrátt fyrir stór orð og fögur fyrirheit, þá endaði pabbi sitt líf á dvalarheimili aldraðra. Þar sáu góðar konur – ókunnugar konur – um, að hann tæki lyfin sín, hreyfði sig og borðaði reglulega. Ég var víðs fjarri, stungin af. Ég brást honum, þegar á reyndi. Hann sem var alla tíð svo góður við mig, elskaði mig ofurheitt – en ég brást. Og ég hef aldrei fyrirgefið sjálfri mér.

Fallegasta senan í þessu grátbroslega leikriti Florian Zeller, er kveðjustund föður og dóttur (sem er leikin af Hörpu Árnadóttur). Þau standa andspænis hvort öðru. Hann strýkur blíðlega um andlit hennar, sem er baðað tárum. Hann vill ekki vera vondur við hana. En honum er ekki sjálfrátt. Hún er um það bil að yfirgefa föður sinn, flytja burt, og henni finnst hún vera að svíkja hann – en á ekki um neitt að velja. Búin að reyna til þrautar – en dvalarheimilið verður lendingin. Faðirinn segir ekkert, horfir bara á hana, fullur af ástúð og söknuði eftir einhverju, sem aldrei kemur aftur. Hann grætur líka.

Grimmd ellinnar

Ellin er grimm. Þegar hún nær tökum á mannskepnunni og byrjar að krafsa í sálina og líkamann, fær hana ekkert stöðvað. Líkamlegur og andlegur kraftur þverr, hreyfingarnar hægjast, og hugsunin slævist. Í mínum huga eru viðbrögð André fullkomlega eðlileg. Hann er normal – hvorki galinn né grimmur. Hann skynjar sjálfur óljóst breytingarnar á líkama og sál. Hann er einhvern veginn að missa sig, ræður ekki lengur yfir sínum eigin líkama. Og þess vegna fyllist hann öryggisleysi og ótta – bæði við sjálfan sig og alla aðra. Framkoma hans breytist, Hann verður tortrygginn og hatursfullur. Honum finnst allir bregðast sér, hann getur engum treyst – jafnvel börnin hans eru þjófar og illmenni. Um leið glatar hann sinni mannlegu reisn – sjálfsvirðingunni. Hann glatar líka virðingu annarra, verður aftur bara eins og illa uppalið barn – tvisvar verður gamall maður barn. Sú upplifun er eflaust sárust í baráttunni við ellina. Niðurlægingin er fullkomnuð. Ég grét af samúð með gamla manninum – sem samt var svo óendanlega fyndinn. Hvort átti ég að hlæja eða gráta?

Þegar ég kom heim og spurði, um hvað þetta leikrit Zellers fjallaði, svaraði ég sjálfri mér: Þetta er um samviskuleysi okkar hinna, eigingirni og skömm. Hvernig komum við fram við feður okkar og mæður ? – Fólk sem við einu sinni unnum hugástum og var okkur kærara en allt annað í lífinu. Á lokasprettinum lokum við það inni á stofnunum, gleymum því jafnvel og svíkjum loforð okkar.

En nóg um það. Þetta er tragíkómedía, eins og það heitir – grátbrosleg. Hvað eftir annað veltast áhorfendur um af hlátri. Það er kannski ósanngjarnt gagnvart gamla manninum að hlæja að honum, en hann er bara svo óendanlega fyndinn – einkum þegar hann gerir árangurslausar tilraunir til að standa uppi í hárinu á unga fólkinu og sýnast eitthvað annað en hann er. Reynir að vera töff og kjaftfor. Gerir alla vitlausa. Eiginlega eru það aðstandendur hans – unga fólkið – sem ættu að fara á hæli, algerlega örmagna og vitstola eftir þrotlaust stríð við gamla manninn. Samúð okkar er öll hans megin.

Hláturköst og grátbrosleg andlit

Það er engu líkara en að hlutverk André hafi verið skrifað með Eggert í huga – alla vega sá Kristín það strax. Honum lætur svo vel að skapa samúð með samúræjanum, aldrei andúð. Hann hefur allt til að bera, grátbroslegt andlit, sem með augnaráðinu einu getur laðað fram hláturkast og með einni handahreyfingu þaggað niður í kjaftöskum.

Og sjá, hvað hann uppveðrast, þegar Laura – Edda Arnljótsdóttir, sem fór á kostum í hlutverki hinnar eggjandi húshjálpar – mætti á staðinn og fór að gefa honum undir fótinn – bara svona óvart. Ekki aldeilis dauður úr öllum æðum né tuðandi gamalmenni – heldur fyrrverandi steppdansari, sem var alveg til í að stíga með henni nokkur spor – og þó það yrði eitthvað meira.

Harpa Árnadóttir hefur verið að sækja í sig veðrið á undanförnum árum, bæði sem frábær leikstjóri og leikari. Hún er hin fullkomna metnaðarfulla dóttir André í þessu leikverki. Mjög frönsk ásýndum, fínleg en samt sterk, skyldurækin, elskandi dóttir, sem er við að gefast upp í eilífu stríði við vanþakklátan föður og veraldlegan sambýlismann – Þröst Leó Gunnarsson. Sambýlismaðurinn heldur sig í fjarska, hefur engar sterkar tilfinningar gagnvart föður sambýliskonu sinnar, er svo sem alveg sama – en vill samt halda sambandi við dótturina, sem hann elskar út af lífinu – þrátt fyrir allt. Eitt ógleymanlegasta atriði sýningarinnar er ástarsena þeirra undir lokin, þegar málin eru farin að skýrast og ákvörðun hefur verið tekin. Frelsið framundan. Þau – örmagna eftir vökunótt – sitja tvö ein í tómri stofunni. Bæði ölvuð, með hálftóm glös í höndunum – stjörf af óvæntri löngun hvort til annars. Hreyfingar þeirra, látbragð, augnatillit, fálmandi hendur, slagandi fætur, allt svo þrungið ástríðu – aldeilis ótrúleg snilld.

Annað atriði er líka ógleymanlegt. Það er samleikur karlmanns og konu – Ólafíu Hrannar Jónsdóttur og Sveins Ólafs Gunnarssonar undir lok sýningar. Þau tvö eru hinir óvæntu gestir, sem rugla okkur öll í ríminu – svolítið absúrd – ímyndun eða veruleiki. Karl og kona, sem ætla að vera honum góð hér eftir. Hann er á þeirra valdi og tekur lyfin sín þegjandi. Frábær leikur og eftirminnilegur.

Absúrd veruleiki

Ég verð að minnast á leikmyndina, sem var nokkuð sérstök – en hana smíðar Stígur Steinþórsson. Einföld, fábreytt, litlaus, gagnsæ – blómavasi án blóma. Heimili fólks á faraldsfæti, eða gamals manns, sem er löngu hættur að taka eftir nærumhverfi sínu? Tómlegt, andlaust, á hverfandi hveli. Rauði stóllinn var eins konar hásæti. Þar sest bara húsbóndinn – eða ósvífnar hjásvæfur dótturinnar. Lýsingin – Halldór Örn Óskarsson – líka einföld, en nærgöngul og miskunnarlaus, gaf sýningunni samsvarandi litleysi af ásettu ráði.

Og svo var það tónlist Borgars á kontrabassann. Merkilegt hvað honum tekst alltaf að skapa rétta stemningu, sem hentar bæði stund og stað – seiðandi og angurvær í senn. Mig langar líka til að þakka Kristjáni Þórði Hrafnssyni fyrir frábæra þýðingu verksins, sem virðist bæði þægileg í meðförum og leikandi létt í flutningi. Ég efast um, að nokkur annar leikstjóri íslenskur en Kristín Jóhannesdóttir, hefði verið betur til þess fallinn að stýra uppsetningu á þessu rómaða verki hins unga franska höfundar, Florian Zeller. Það hefur farið sigurför um allan heim og vakið menn til umhugsunar um lífið og tilveruna. Af sínu alkunna næmi hefur hún fundið hverri persónu leikara við hæfi og öllum þeim, sem koma að sýningunni. Hún virðist leggja líf sitt og sál í allt, sem hún tekur sér fyrir hendur. Hugsar djúpt, hefur samt samráð.

„Fullkomið absúrdleikhús,“ segir Kristín – en er ekki raunveruleikinn stundum svolítið absúrd? Er gamli maðurinn farinn að tapa áttum, eða er heimurinn sjálfur genginn af göflunum? Voru Konan og Karlmaðurinn ímyndun eða alvara? Við lifum á absúrd tímum. Stundum slá óvæntir atburðir úti í heimi allt hið liðna út. Ionesco, Sartre, Arrabal – það sem þeim þótti absúrd á tuttugustu öldinni, er orðinn barnaleikur í dag.