Ólafur Haukur á glæsilegan feril að baki. Hann hefur samið fjölda leikrita, bæði fyrir leiksvið, útvarp og sjónvarp. Hver man ekki eftir Gauragangi eða Bílaverkstæði Bubba? Verk, sem gengu endalaust og öll þjóðin var farin að kunna utanbókar. Að ég tali nú ekki um söngtextana hans – Eniga meniga eða Ryksugan á fullu, sem Olga Guðrún gerði heimsfrægt á sínum tíma.
Ólafur Haukur hittir alltaf í mark, og talar bara um það sem máli skiptir. Textar has eru einfaldir, rökvísir og oft miskunnarlausir. Hann er snillingur orðræðunnar. Samtölin verða eins og tónverk, þar sem aldrei er slegin feilnóta. Maður má ekki missa af einu orði. Á sinn einlæga og beinskeytta hátt tekst honum að snerta kvikuna – gera okkur varnarlaus.
Og þannig er Hafið. Hvert orð hefur djúpa merkingu og langa sögu. Sögu þjóðar, því að Hafið er ekki bara um venjulega fjölskyldu í sjávarplássi og ómerkilegar erjur hennar. Hafið er spegilmynd heillar þjóðar – er og verður. Það fjallar um græðgi, öfund og illsku – allar lægstu hvatir manneskjunnar. Og þó að Hafið hafi verið skrifað fyrir tuttugu og fimm árum, þá er það jafn ferskt og grimmt í dag og það var þá. Hittir í mark – ef það er gert af fagmennsku. Hafið er íslenskt þjóðfélag í hnotskurn. Höfundurinn okkar Ibsen.
Þegar textinn er svona frábær og maður má ekki missa af einu orði, þá skiptir öllu, að maður heyri það sem sagt er á sviðinu. Jafnvel Guðrúnu Gísladóttur – sem er aldeilis stórkostleg í hlutverki Kötu gömlu og hreytir út úr hverjum hatursfullum gullmolanum á fætur öðrum – tekst ekki að láta heyrast aftur á 13. bekk það sem hún segir. (Ég hélt mér væri farin að daprast heyrn, en ég heyrði fleiri kvarta undan þessu). Svo var líka með aðra leikara, einkum þá yngri. Ef þeir töluðu ekki beint út í salinn, þá missti setningin flugið og dó í þykkum hliðartjöldunum og í gímaldinu þar á bak við. Þetta er veruleg synd, því að það er svo auðvelt að laga þetta, beita röddinni, nota magann og hugsa um fólkið á aftasta bekk á efri svölum. Það er engu líkara en að leiklistarnemar séu aðeins með hugann við kvikmyndina, þar sem hægt er að hvísla en heyrast þó.
Nema hvað, sýningin fór hægt af stað, það voru óþægilegar þagnir hér og þar, eins konar hik á framvindunni, sem lagaðist þó, þegar á leið. Kannski fannst okkur Þröstur Leó full ungur til að leika Þórð, forneskjulegan ættföður, sem stjórnar öllu með harðri hendi og er miskunnarlaus í svokallaðri sérvisku sinni. En Þröstur Leó er traustur leikari, sem aldrei klikkar, og að lokum erum við sannfærð um, að hann hafi tekið rétta ákvörðun. Samúð okkar er öll með honum, einkum þegar hann sýnir mannlegan veikleika og lætur vel að Kristínu, vinnukonunni og barnsmóðurinni, sem hann hafði aldrei gifst en bara sængað hjá í öll þessi ár. Elva Ósk dregur upp skýra og aðlaðandi mynd af hinni klassisku íslensku húsmóður, sem sinnir skyldum sínum í þögn og umber allt og alla. Hún umber jafnvel börn Þórðar, fordekruð og sjálfhverf, sem þau eru. Þau eru samankomin í húsi föður síns yfir áramótin. Aftur komin heim í þorpið, þar sem allt snýst um fisk. Uppgjör í vændum. Faðir gerir upp við börn sín. Þau bíða í ótta og ofvæni.
Elstur er Haraldur, sem aldrei fór að heiman, en sér um daglegan rekstur fyrirtækis föðurins – og hefur hagnast vel. Kona hans er Áslaug, sem dreymir um að verða ennþá ríkari, komast burt úr þessu ömurlega þorpi, burt, burt. Það sópar að Baldri Trausta og Birgittu í þessum skrítnu hlutverkum, sem verða æ farsakenndari, eftir því sem fyrsta nótt ársins lengist og vínið endist.
Hin systkinin tvö, sem bæði fóru til náms í útlöndum – á kostnað föðurins – eru komin um langan veg til fundar við fjölskylduna. Hvað er pabbi að bralla núna?
Sólveig Arnardóttir er skemmtilega töff í hlutverki Ragnheiðar, kvikmyndagerðarkonunnar, sem yrkir ljóð i tómstundum. Sólveig hefur þennan galsafengna húmor og kemur til leiks eldshress og kraftmikil. Það gerir Guðmundur líka, maður hennar, fantavel leikinn af Snorra Engilbertssyni. Guðmundur er alger sveimhugi, stingur í stúf við alla hina, enda kjörinn ræðumaður kvöldsins. Að lokum varð Snorri svo bráðfyndinn, að fólk grét af hlátri allt um kring.
Gústi bróðir er óráðin gáta. Hann fór utan og átti að leggja fyrir sig fiskifræði, en í raun er hann bara píanóleikari á jassbúllu í Berlín. Jafnvel búinn að barna eina þýska, en er á sama tíma ástfanginn af hálfsystur sinni, Maríu, heima á Íslandi. Mér fannst einhvern veginn, að Oddur Júlíusson – sem komst reyndar að lokum mjög vel frá hlutverki sínu sem Gústi bróðir – hefði kannski passað betur í hlutverk Bergs, fóstursonarins og sjóarans, sem pabbi elskaði meira en sín eigin börn. Oddur er ekta töffari í útliti, þrekvaxinn og jarðbundinn. Og þá hefði Baltasar Breki verið upplagður í hlutverk Gústa, fínlegt yfirbragð, bóhemskur í útliti, listamaður, augljóslega aldrei migið í saltan sjó.
María, hálfsystirin, ekki má gleyma henni. Hún er lausaleiksbarnið, sem pabbi átti með Kristínu – vinnukonunni, systur mömmu – og kom í heiminn eftir að mamma dó. Snæfríður Ingvarsdóttir smellpassar í hlutverk hennar, glaðlynd, barnsleg, einlæg, falleg og fim. Og hvað hún dansaði vel! Gaman.
Sýningin lifnaði skyndilega við eftir hlé. Þá fóru hlutirnir að gerast. Áramótapartý í algleymi, allir mígandi fullir og mismunandi skemmtilegir, eins og gengur. Pabbi lætur bíða eftir sér, er að undirbúa uppgjörið. Hann hefur í huga að hefna sín á börnum sínum, gera þau eignalaus.
En honum verður ekki kápan úr því klæðinu. Dauðinn bíður á næsta leiti.
Allt fer á uppboð, kvótinn seldur, bátarnir brenndir, þorpsbúar missa vinnuna. Þetta er saga þjóðar.
Hvar stöndum við í dag?
Allt tæknilið Þjóðleikhússins á hrós skilið. Leikmyndin er látlaus, einföld – en skýr. Lýsing óaðfinnanleg, nákvæm og hvergi um of né van. Búningarnir undirstrika karakterana, sem klæðast þeim, og segja okkur meira en orð fá lýst. Og ekki má gleyma tónlistinni, sem kom hvað eftir annað á óvart með seiðandi djúpum tónum og gerði okkur viðvart, þegar höggin dundu.
Siggi minn, til hamingju með þetta afrek. Þessi sýning á erindi og nýtur vonandi langra lífdaga.