Haustið 2013 birti DV (helgarblað 27.-29. sept) kæru Aldísar Schram á hendur JBH til kynferðisbrotadeildar lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu. Þar er að finna allar sömu sögurnar sem Stundin og aðrir fjölmiðlar hafa nú rifjað upp sex árum síðar. Sömu nöfn – sömu sögur. Eina undantekningin er sviðsetning Carmenar Jóhannsdóttur „á þakinu“ sem fjallað er um í upphafi. Hinar sögurnar fjórar eru sagðar af höfundi kærunnar, Aldísi Schram. Það ætti að vekja athygli athugulla lesenda að þarna er hvergi að finna kærur vegna áreitni við hana sjálfa eða dóttur hennar, systur hennar, móðursystur né vinkonur sem áður voru á hennar sakaskrá.
Lögreglan endursendi Aldísi, lögfræðingi, skjalið með þeim ummælum að sögur ónafngreindra aðila væru ómarktækar. Það eina sem er nýtt er að í lok janúar á þessu ári komu sömu konur loks fram undir nafni í fjölmiðlum. Þar voru sögurnar birtar, án athugasemda, gagnrýninna spurninga eða sannprófunar af neinu tagi og án þess að virða andmælarétt hins meinta sökudólgs. Í kaflanum sem hér fer á eftir birtast svör mín við þessum söguburði.
I. VEISLAN Á ÞAKINU
Laufey Ósk Arnórsdóttir er bernskuvinkona Aldísar frá Ísafirði. Hún er ein af þeim fjölmörgu konum, sem átti að hafa orðið fyrir áreitni JB að sögn Aldísar. Þegar Laufey frétti þennan óhróður, sleit hún vinfengi við Aldísi. Laufey, sem nú er búsett á Spáni, hefur hins vegar hingað til haldið vinfengi við okkar fjölskyldu, þrátt fyrir óvild Aldísar.
Laufey sendi Bryndísi nýárskveðjur í upphafi árs, þann 1. jan.2018. Bréfið byrjar svona:
„Kæra Bryndís – það gaf mér mikinn lífsstyrk að fá að kynnast ykkur sem unglingur. Fá að eiga ykkur að í huga og hjarta var svo sannarlega gott að hafa í farteskinu, þegar lagt var af stað frá litla þorpinu, Ísafirði (svo) – út í heim. Ég gat því borið höfuð hátt og verið stolt, því innst inni vissi ég, að ykkur þætti vænt um mig.“
Síðan segir:
„Takk fyrir að kenna mér að dansa, að lesa upp ljóð, að pota í bakið og segja „bein í baki“. Takk fyrir að tala við mömmu, þegar ég hætti í skólanum og fór að vinna! Takk fyrir að vera fyrirmynd, flott kona, feministi og óendanlega dugleg og klár, að ryðja brautina fyrir okkur „hinar“…. mest af öllu þó, elsku Bryndís og Jón, takk fyrir Aldísi og að VERA til! Hlakka til að sjá ykkur.“
Ykkar ævinlega, Laufey“
Í júní s.l. boðaði Laufey komu sína til okkar Bryndísar í Salobrena, litlu þorpi í Andalúsíu. Hún kom með dætur sínar tvær. Við buðum þær hjartanlega velkomnar. Þær gistu hjá okkur um nóttina. Daginn eftir fórum við á þorpskrána til að horfa á viðureign Íslands og Argentínu á stórum skjá. Að leik loknum héldum við aftur heim á leið, þar sem við Bryndís höfðum undirbúið veislu „á þakinu“. Þar hefur löngum verið gestkvæmt. Við Bryndís vorum á þönum að elda og útbúa veisluborð og bera upp matföng. Carmen, dóttir Laufeyjar, hjálpaði til. Bryndís lýsir því sem þar næst gerðist með þessum orðum: „Ég gekk upp tröppurnar á eftir Carmen. Þegar hún kemur upp á þakið, leggur hún frá sér fatið við endann á borðinu á milli Jóns Baldvins og Hugrúnar, nágrannakonu okkar, sem var meðal gesta og sat við hliðina á JB. Ég heyri Jón Baldvin segja: „Þakka þér fyrir hjálpina“. Hugrún fullyrðir, að hann hafi ekki snert hana – það sé rugl. Hún hefði ekki komist hjá því að sjá það þar sem hún sat við hliðin á JBH.Ég hafði varla sleppt orðinu til að segja „gjörið þið svo vel“ – þegar Laufey æpir upp: „Jón Baldvin, þú káfaðir á henni, ég sá það“.
Kynferðisleg áreitni fer alla jafna ekki fram fyrir opnum tjöldum og í augsýn vitna. En þarna eru einfaldlega trúverðug vitni því til staðfestingar, að ásökunin var úr lausu lofti gripin.
Er einhver skýring til á svona framkomu? Eina trúverðuga skýringin er sú, að þetta hafi verið „set-up“ – sviðsetning af ásettu ráði. En hvílík heilindi!
II. Í HAGASKÓLA FYRIR MEIRA EN HÁLFRI ÖLD
Fyrstu sex árin að loknu námi erlendis var ég kennari við Hagaskóla í Vesturbæ Reykjavíkur fyrir hádegi og blaðamaður við Frjálsa þjóð eftir hádegi. Enn í dag hitti ég fólk á förnum vegi sem lætur vel af kennara sínum á þessum árum. Lengi vel var ég boðinn á samkomur fyrrverandi nemenda, sem héldu upp á útskriftarafmæli sín. En nú les ég það eftir einum nemandanum, að ég hafi reynst vera vondur maður. Ég hafi látið hana sitja eftir og komið fram við hana með ósæmilegum hætti.
Meira en hálfri öld síðar verð ég að viðurkenna að hvorki man ég eftir nemandanum né ber ég kennsl á hana aftur. Fólk breytist að vísu á skemmri tíma en hálfri öld. Af þessari ástæðu leitaði ég til skólastjóra Hagaskóla með einfalda spurningu: Getið þið fundið gögn sem staðfesta, að ég hafi kennt í einhverri bekkjardeild í 2. bekk skólaárið 1966-68? Svarið sem ég fékk frá Borgarskjalasafni var eftirfarandi:
„Sæll. 22.01.19 Ég tel mig vera búin að fara í gegnum allar þær öskjur, sem koma til greina úr Hagaskóla frá þessu tímabili. Hef því miður ekkert fundið sem getur staðfest hvort þú hafir eða ekki kennt í 2. bekk á tímabilinu. Væntanlega hafa þessar upplýsingar ekki varðveist og þeim ekki skilað inn til Borgarskjalasafns. Þar af leiðandi tel ég að málinu sé lokið af okkar hálfu. – Kveðja, Margrét“.
En málinu var ekki lokið. Síðar kom á daginn að blaðamenn, sem leituðu sömu upplýsinga og ég, fengu önnur svör. Þeir fengu staðfest að ég hefði kennt í 2- X þar sem umræddur nemandi átti sæti á því skólaári. Það er svo forstöðukonu Borgarskjalasafns að útskýra hvers vegna stofnunin gaf ólík svör við sömu spurningu.
En er sagan sönn eða bara tilbúningur eftir á, eins og allar hinar? Þar er fullyrðing gegn fullyrðingu. Ég vísa henni alfarið á bug. En ég viðurkenni, að þessi saga særir mig meira en allar hinar, sem matreiddar hafa verið í þessari herferð gegn mannorði mínu. Hvers vegna? Vegna þess að þarna er því beinlínis haldið fram að ég hafi látið stjórnast af annarlegum hvörtum. Undir yfirskini hjálpsemi við nemanda, hafi allt annað vakað fyrir mér. Þetta gengur gegn öllu því sem mér er beinlínis í blóð borið.
Ég hef alltaf frá blautu barnsbeini til dagsins í dag tekið svari þess sem er minni máttar, ef og þegar á reynir. Þetta hefur verið rauði þráðurinn í öllum mínu lífi , einkalífi jafnt sem pólitík. En samkvæmt þessari sögu er ég ekki bara illmenni – heldur líka hræsnari.
Þessi fyrirgreiðsla við nemendur, sem áttu í erfiðleikum með nám, gerðist örsjaldan. Ég man eftir þremur tilvikum á sex árum. Aðstaðan var í hálf-opnu rými við ganginn handan kennarastofu. Starfsfólk skrifstofunnar, sem og kennarar, höfðu þar aðgang til að ljósrita/fjölrita próf, verkefni, ýtarefni o.s.sfr.. Fyrir utan að setja fyrir um námsefni og útvega gögn gat ég undir engum kringumstæðum verið á staðnum, þar sem ég var í fullu starfi annars staðar eftir hádegi.
Væri eitthvað hæft í þessu, tel ég vafalaust, að slíkt hefði kvisast út og komið óorði á viðkomandi kennara. Svo vel þykist ég þekkja réttlætiskennd og stjórnsemi Árna Þórðarsonar, skólastjóra, að slíkt hefði ekki farið framhjá honum. Og hann hefði ekki látið þetta líðast. Hann hefði komist að hinu sanna og gripið til viðeigandi ráðstafana.
Einn þeirra sem beittu sér fyrir ráðningu minni sem fyrsta skólameistara Menntaskólans á Ísafirði, hafði það eftir Árna að ég væri „fæddur afburða- kennari“. Og að „þeir yrðu ekki sviknir af því að fela mér brautryðjandastarfið við stofnun Menntaskólans á Ísafirði“. – Ég hef satt að segja ekki þorað að hafa þetta eftir fyrr en nú.
III. AÐ VITNA GEGN SJÁLFRI SÉR
Það hefur löngum verið hlýlegt samband milli mín og mágkonu minnar, Margrétar Schram. Þess vegna brá mér óneitanlega í brún við að lesa, að hún er sest í vitnastúku Aldísar og vitnar þar gegn sjálfri sér. Hvað á ég við? Þegar Aldís byrjaði að bera út sögur um, að faðir hennar hefði átt vingott við allt kvenkyns innan stórfjölskyldunnar, byrjaði hún á söguburði um, að Margrét móðursystir sín héldi við föður sinn, Jón Baldvin. Margrét tók þessa slúðursögu Aldísar óstinnt upp. Hún hótaði Aldísi því, að ef hún hætti ekki þessu bulli þegar í stað, myndi hún lögsækja hana. Það var satt að segja ærin ástæða til (sjá greinina „Að gera hreint fyrir sínum dyrum“).
Ef þessi nýja útgáfa Margrétar af því, sem gerðist fyrir 56 árum síðan er rétt, hvers vegna lét hún eins og ekkert hefði í skorist alla tíð? Hvers vegna lét hún systur sína ekki vita af framkomu mannsins? Hvers vegna hélt hún áfram þegjandi vináttusambandi við okkur bæði? Ég veit vel, hver ástæðan er. Nýja útgáfan af sögunni er einfaldlega tilbúningur. Hún þurfti ekkert að vara systur sína við framkomu JB, vegna þess að við hana var ekkert að athuga. Hvorki hún né ég höfum neitt að fela.
Meira að segja, þegar kastaðist í kekki milli mín og eiginmanns hennar út af málefnum Aðalverktaka, tók Margrét því með stillingu, þótt eiginmaður hennar vísaði mér á dyr, þegar við Bryndís komum í heimsókn. Eiginmaður hennar hafði erft drjúgan hlut í Aðalverktökum og vildi að fyrirtækið yrði leyst upp og arfahlutir greiddir út. Ég var sem utanríkisráðherra ósammála því. Ég taldi, að fyrirtækið byggi yfir verðmætri reynslu sem verktaki fyrir Bandaríkjamenn, sem kæmi að fullum notum í framtíðinni. Þess vegna ætti að halda fyrirtækinu saman. Aldrei varð ég var við, að Margrét léti þennan ágreining bitna á okkar sambandi. Þegar hún heimsótti systur sína til Washington, mörgum árum síðar, fór afar vel á með okkur eins og ævinlega. Sjá „Sól og skugga“ eftir Bryndísi, kaflann „Betri en Babette“, bls. 89 – 94, JPV 2008. Ég kann einfaldlega enga skýringu á því, hvers vegna hún tekur upp á því seint og um síðir að vitna gegn sjáfri sér.
IV. AÐ VERA SKOTIN Í KENNARANUM SÍNUM
Elísabet Þorgeirsdóttir var ein af mörgum eftirlætis nemendum mínum á frumbýlingsárum Menntaskólans á Ísafirði. Hún var formaður nemendafélagsins og mjög virk í menningar- og félagslífi skólans. Hún beitti sér fyrir því, ásamt með Einari Guðfinnssyni, síðar þingmanni, ráðherra og forseta Alþingis, að við efndum til námskeiðs um fundasköp og ræðumennsku, þar sem ég var leiðbeinandi. Einnig tók Elísabet virkan þátt í leiklístarlífi innan skólans með Bryndísi.
Það gat ekki farið fram hjá mér, að um skeið var Elísabet svolítið skotin í kennaranum sínum. Annað eins hefur nú gerst og það er ekkert saknæmt við það. Ýmsir skólabræður hennar hafa síðar trúað mér fyrir því, að þeir hafi verið skotnir í henni Bryndísi á þessum árum. Hver er ég, að ég geti áfellst þá? En það veldur mér vonbrigðum, að Elísabetu þyki við hæfi að afbaka þessa sögu. Enginn sem mig þekkir trúir því, að ég hafi „stungið fingri inn í leggöng hennar“. Er þetta ekki læknamál?Ég hef aldrei á ævinni beitt nokkra konu ofbeldi.Eða að ég hafi trúað henni fyrir því, að ég hefði í hyggju að skilja við Bryndísi og gert mér vonir um, að hún tæki við uppelda barna minna. Á þetta að vera djók? Maður sem er kvæntur Bryndísi Schram, hefur ekki í hyggju að skilja við hana. Period.
Sagan sem hún segir af Bryndísi, hvæsandi og titrandi af reiði, hljómar ekki trúverðuglega í mín eyru. Svo bar við, þegar haldin var árshátíð skólans, að ég lá veikur í bælinu með flensu og bað því Bryndísi að líta eftir því, að árshátíðin færi sómasamlega fram. Þar með talið að framfylgja ströngu vínbanni, sem gilti á samkomum skólans á þessum árum. Elísabetu hlýtur að hafa leiðst á samkomunni, því að hún strauk þaðan og tók hús á skólameistaranum að næturþeli, þar sem hann lá lasinn í bælinu. Hún var ófarin, þegar Bryndís kom heim að árshátíð lokinni. Dálítið óvenjuleg aðkoma, ekki satt? En Bryndís tók því með stakri yfirvegun og stillingu. Hún vísaði ungu stúlkunni kurteislega á dyr, en lét hana í engu gjalda þessa uppátækis. Sjálfur hafði ég ekki nægilegt hugarflug til að bera mig upp undan „kynferðislegri áreitni“. Ég get ekki ímyndað mér, að Elísabet hafi beðið neinn skaða af skólavist sinni í MÍ. Hún ávann sér traust, nóg til þess að vera trúað fyrir ritstjórn Veru, málgagns Kvennalistans.
V. DIMISSION – Menntaskólinn á Ísafirði, ANNO ´79
Þá er komið að hinni skrumskældu frásögn Sigríðar Huldu Richardsdóttur af dimission útskriftarnema/stúdentsefna Menntaskólans á Ísafirði vorið 1979. Um það hafa skapast ólíkar hefðir í hinum ýmsu menntaskólum á Íslandi. Allar eiga þær það sameiginlegt, að þetta er ærsladagur – einskonar „oktoberfest“ eða karnival.
Hvernig bárum við okkur að við dimission í MR anno 1958? Við tróðumst upp í gripavagna, sem höktu aftan í dráttarvél og fórum með hávaða og látum um bæinn, þar sem við tókum hús á rektor og kennurum og kvöddum þá með virktum með þvi að skála í brennivíni. Flestir voru með pela í vasanum. Um kvöldið var haldið ball og drukkið og dansað fram á nótt. Ég hef heyrt, að dimmission við hinn norðlenska skóla geti líka verið skrautleg, þótt ég hirði ekki um að fara nánar út í þá sálma.
Við Menntaskólann á Ísafirði hafði skapast sú hefð að fara í siglingu um Djúpið og heimsækja forvitnilega staði eins og t.d. Æðey, Vigur, Reykjanes eða byggðarlögin í nágrenninu. Í þetta skipti var Bolungarvík sótt heim. Ástæðan var sú, að í hópi stúdentsefna voru ungir og efnilegir Bolvíkingar. Sá mæti öðlingur, Jónatan Einarsson og Halla Kristjánsdóttir kona hans, opnuðu heimili sitt fyrir gestum og veittu af rausn, eins og þeirra var von og vísa. Sundlaugin í Bolungarvik var sérstaklega opnuð, bara fyrir stúdentsefnin og kennara þeirra. Þar ærsluðumst við um stund. Sumir í strákahópnum, þar með talinn undirritaður, voru ekki með skýlur, svo að við stukkum naktir í laugina, áður en stelpurnar komu á vettvang. Áður en þær bar að, fengum við léðar skýlur og huldum nekt okkar vendilega. Við lékum á als oddi í lauginni skamma stund. Allt sem þar fór fram var fyrir opnum tjöldum og í allra augsýn. Ekkert pukur. Enginn sem ég hef rætt við kannast við neina kynferðislega áreitni, enda vandséð, hvar unnt var að pukrast með slíkt.
Allir þeir sem ég hef rætt við í hópi kennara og nemenda segja, að frásögn Siggu Rikk, eins og hún var kölluð, sé alger skrumskæling af því, sem þar fór fram. Einn nemenda kvað svo fast að orði, að þetta hefði verið skemmtilegasti dagur lífsins. Annar sagði, að þakkarræða mín til gestgjafanna, Jónatans og Höllu, hafi ekki aðeins verið mín besta þangað til heldur eftirminnilegasta ræða, sem hann hefur nokkru sinni heyrt. Ef það er eitthvað til í þessu hjá honum, má vera að skólameistarinn hafi verið ör af víni, en af og frá útúrdrukkinn og stjórnlaus, eins og Sigríður Richardsdóttir lætur sér sæma að segja.
Það kann að þykja ámælisvert að skólameistari og kennarar voru undir áhrifum áfengis á dimission. Víst má það til sanns vegar færa. Þarna var gerð undantekning, þennan eina dag. Ég var að kveðja skólann eftir áratugs brautryðjendastarf. Auðvitað er álitamál hvort það megi tíunda til málsbóta. Hitt vekur athygli mína að allir þeir sem ég ræddi við í hópi þáverandi nemenda lýstu frásögn Sigríðar sem hreina skrumskælingu á því sem þarna gerðist en enginn þeirra þorði að staðfesta það undir nafni. Hvers vegna ekki? Þeir sögðust vera skíthræddir við #metoo. Svo er verið að tala um karlaveldið!