Þetta voru mikil tímamót – og ekki bara fyir Þjóðverja, heldur líka fyrir Tékka og Slóvaka, Pólverja, Ungverja og aðra Austur-Evrópumenn. Á tímabili leit út fyrir, að Eystrasaltsþjóðirnar þrjár, Eistar, Lettar og Litháar, myndu lokast inni í Sovétríkjunum. Þeir sluppu ekki út fyrr en á seinustu stundu – þremur árum seinna.
Og svo hrundu Sovétríkin sjálf til grunna um áramótin 1991-92. Við þau áramót (samkvæmt tímatali rétttrúnaðarkirkjunnar), var rauði fáninn með hamri og sigð dreginn niður við Kremlarmúra í hinsta sinn. Seinni heimstyrjöldinni var loksins lokið. Við sem upplifðum þessa atburði, vonuðum að þetta yrði upphaf nýrri og betri tíma.
Af þessu tilefni hafa spunnist umræður vítt og breitt um heiminn um ártöl, sem hafa skipt sköpum í mannkynssögunni. Í spænskri sögu gnæfir ártalið 1492 yfir öll önnur. Hvað gerðist þá? Þá tókst, til dæmis, spænska landeigendaaðlinum loksins að hrekja seinasta Márann af valdastóli í Granada. Þar með var endir bundinn á yfirráð Múhameðstrúarmanna á meginlandi Evrópu, sem staðið hafði í meira en sjö hundruð ár.
Þeir sem horfa út fyrir gömlu Evrópu um veröld víða, munu væntanlega segja, að árið 1492 væri greipt gullnu letri í veraldarsöguna af allt öðrum ástæðum. Það ár sigldi ítalskur sæfari, Kristófer Kolumbus, úr höfn í Andalúsíu í leit að Indlandi, en fann óvænt meginland Ameríku. Það er óumdeilt, að fundur hins nýja meginlands og landnám Evrópumanna þar, breyttu mannkynssögunni – til góðs eða ills. Við þetta hófst stríður straumur útflytjenda frá Evrópu til Ameríku. Við það varð þessi nýja heimsálfa framlenging af sögu og menningu gömlu Evrópu. Það hefur fortakslaust breytt miklu um framvindu sögunnar, og engan veginn enn séð fyrir endann á því.
Í þessari umræðu allri hafa nú heyrst raddir, þar sem kveður við annan tón. Þær eru sammála því, að árið 1492 hafi vissulega reynst vera tímamótaár í mannkynssögunni. En þegar fram líða stundir, muni menn hallast að því, að ástæðan sé önnur og óvænt. Hver þá? Jú – sjáið þið til. Árið 1492 bar það nefnilega til tíðinda, að málvísindamaður einn, Antonio De Nebrija, færði hinum ungu konungshjónum Spánar, Isabellu og Ferdinand, mikið ritverk að gjöf – splunkunýja málfræði fyrir tungumál þeirra hásléttumanna í Kastilíu.
Kastilíano var á þessum tíma eitt af mörgum tungumálum, sem töluð voru á Íberíuskaganum. Þetta var tungumálið, sem landræningjarnir í Suður og Mið-Ameríku töluðu og fluttu með sér. Og Ísabella lýsti því yfir með pompi og prakt, að „þetta skyldi hér eftir verða ríkismál hins nýja stórveldis“. Og gleymum ekki því, að þar með varð kastilíano tungumál kaþólsku kirkjunnar.
Á meginlandi Ameríku voru fyrir þjóðflokkar, sem töluðu sín eigin tungumál og voru mun fjölmennari en sveitamenn spænsku hásléttunnar. Saga landnáms Spánverja í Suður og Mið-Ameríku er blóði drifin. Það er saga miskunnarlauss ofbeldis, kúgunar og arðráns, auk niðurlægingar og fjöldamorða á hinum innfæddu. Spánverjar fluttu með sér sjúkdóma, sem urðu að faröldrum, og innfæddir voru varnarlausir fyrir. Þeir hinna innfæddu, sem ekki féllu fyrir vopnum, fórust í hrönnum í drepsóttum, sem Spánverjarnir fluttu með sér.
En tungumálið – kastilíano hásléttumannanna – lifði af styrjaldir, hungursneiðir og drepsóttir. Kaþólska kirkjan boðaði lýðnum sæluvist á himnum – á spænsku. Jesúítarnir kenndu trúboðum sínum á spænsku. Landeigendurnir neyddu þræla sína – að viðlögðum dauða eða píslum – til að læra mál herraþjóðarinnar.
Að því kom, að þjóðir Suður-Ameríku risu upp gegn spænska nýlenduveldinu. Umboðsmenn kúgunarvaldsins frá Madrid voru hver á fætur öðrum reknir heim – frá Kolumbíu, Venezuela, Argentínu, Chile, Perú, Bolivíu og Equador – líka frá löndum Mið-Ameríku og frá eyríkjum Karíbahafsins, seinast frá Kúbu. Spánn hvarf aftur inn í sjálfan sig og varð að lokum að bráð eigin fasisma, Á þessu hnignunarskeiði misstu Spánverjar af endurreisninni, upplýsingaöldinni og iðnbyltingunni. Þeir urðu að vanþróuðu útkjálkahéraði á jaðri Evrópu.
En kastilíano – spænsk tunga – hefur hins vegar farið sigurför um heiminn. Á Spáni búa nú rúmlega 40 milljónir manna. Af þeim fjölda eiga margir annað tungumál að móðurmáli, svo sem katalónsku og baskamál. Þar að auki talar fólk í Galicíu og Andalúsíu mállýskur, sem það vefst fyrir Kastilíumönnum á skilja.
En í heiminum öllum eru þegar tæplega 400 miljónir manna, sem eiga spænsku að móðurmáli. Það er ekki bara öll Suður og Mið-Ameríka (fyrir utan Brasilíu, sem höktir á portúgölsku), sem talar spænsku. Tugir milljóna í Bandaríkjunum eiga nú spænsku að móðurmáli. Spænska er að verða meirihlutamál í ýmsum fylkjum Suðurríkjanna.
Það er bara mandarínskan, mál Han-þjóðflokksins, sem skýtur hinum spænskumælandi ref fyrir rass. Þar á móti kemur, að hinum spænskumælandi fjölgar mun örar. En jafnvel það kann að breytast, þegar fram líða stundir, og Miðríkið – Kína – hefur aftur öðlast sinn forna sess sem miðja heimsins.
Við getum verið sammála um það, að árið 1492 skipti sköpum í sögu heimsins, en kannski var það, þegar allt kemur til alls, málfæðikverið hans Antonios de Nebrija, sem réði úrslitum. Heimsveldi rísa og hníga. Tungumálið sameinar þjóðirnar – en án málfræðinnar lifa engin tungumál.
Viva gramatica!