Göran var sjálfur fjármálaráðherra í ríkisstjórn jafnaðarmanna þegar alvarleg fjármála- og bankakreppa reið yfir Svíþjóð á árunum 1992-95. Svíar urðu að grípa til róttækra ráðstafana til að verja sænsku krónuna falli (himinháir stýrivextir) og til að forða bankakerfinu frá hruni (tímabundin þjóðnýting lykilbanka). Það mæddi mikið á fjármálaráðherranum, Person, á þessum árum. Hann varð á tímabili óvinsælasti stjórnmálamaður þjóðarinnar, sem er sönnun þess að hann var ekki haldinn ákvarðanafælni. Persson kom til Íslands í boði Viðskiptadeildar H.Í. og Félags fjárfesta til þess að miðla okkur persónulega af reynslu sinni.
Að læra af reynslunni
Ræða hans var mögnuð. Enginn sem hana heyrði gat velkst í vafa um að hann vildi ráða okkur heilt og miðla af dýrkeyptri reynslu. En hann tók það skýrt fram í upphafi máls síns að það er ólíku saman að jafna, hremmingum Svía á fyrri hluta tíunda áratugar seinust aldar og því allsherjarhruni þjóðargjaldmiðils og fjármálakerfis, sem Íslendingar standa nú frammi fyrir. Kreppan sem Íslendingar verða að fara í gegnum á næstu árum er miklum mun djúpstæðari en sú sem Svíar upplifðu þá. Við þetta bætist, að nú er heimskreppa yfirvofandi, en alþjóðleg uppsveifla létti undir með Svíum á sínum tíma.
Þrátt fyrir þennan mun er samt hægt að læra mikið af viðbrögðum Svía við kreppunni. Mönnum ber almennt saman um það, í ljósi reynslunnar, að Svíar hafi brugðist við vandræðum sínum af festu og öryggi, undir forystu Persons. Það tók Svía 2-3 ár að vinna sig út úr kreppunni og að leggja grunn að uppbyggingarstarfi. Aðferðirnar sem Svíar beittu skiluðu árangri. Það var þetta sem Persson lagði áherslu á. Þótt sjálfur efnahagsvandinn sé um margt ólíkur þá er pólitíski vandinn hinn sami. Hann snýst um það að byggja upp traust á aðgerðum stjórnvalda og að sameina krafta þjóðarinnar í uppbyggingarstarfi. Hvernig gerum við það? Persson lagði áherslu á þrennt, sem að hans mati, skiptir sköpum um árangur:
Að segja sannleikann
- Að segja þjóðinni satt: Ábyrgðarmenn þjóðarinnar verða að þora að horfast í augu við staðreyndir. Það á ekki að reyna að fegra veruleikann né heldur fela hann fyrir þjóðinni. Það kemst hvort eð er upp fyrr en síðar. Það á ekki að vekja upp falskar vonir um að botninum sé náð eða að betri tíð bíði handan hornsins. Það á ekki að ljúga því að þjóðinni að hún þurfi ekki að færa fórnir né heldur að þetta verði sársaukalaus reynsla. Það á ekki að fegra framtíðarspár. Ef eitthvað er, þá á að gera ráð fyrir hinu versta. Allt á að vera gegnsætt og opið fyrir gagnrýni. Enginn feluleikur, ekkert pukur. Það á að segja þjóðinni sannleikann umbúðalaust. Það er forsenda þess að hún fallist á að færa óhjákvæmilegar fórnir. – Geta núverandi forráðamenn Íslendinga eitthvað af þessu lært?
- Vandinn er ekki sá að vita, hvað á að gera, heldur að þora að gera það. Kjarni vandans er sá að við – eins og þið núna – vorum sokkin í skuldir, sagði Persson. Ég þurfti þá, sem fjármálaráðherra Svía, að fara með betlistaf í hendi fyrir rúmlega þrítuga forstjóra alþjóðlegra fjármálastofnana og slá lán. Það voru þung skref og auðmýkjandi reynsla. Árangurinn var að öllu leyti undir því kominn að geta sannfært þessa lánardrottna (markaðina) um að við myndum gera það sem þyrfti að gera til þess að geta endurgreitt skuldir okkar. Ella væri voðinn vís. Ella hefði gjaldmiðillinn hrunið. Ella hefði verðbólgan farið úr böndunum. Ella hefði atvinnuleysið orðið óviðráðanlegt. Ella hefðum við glatað forræði eigin mála og lent undir stjórn eins konar skiptaráðanda. Þetta þýddi að öll góð ráð voru dýr. Við urðum að gera hvort tveggja: Skera niður ríkisútgjöld og hækka skatta, sem voru þó fyrir hinir hæstu í heimi. Í þessu fólst fórnarkostnaður þjóðarinnar. Sumir vildu fresta aðgerðum og milda þær í veikri von um að ástandið myndi lagast af sjálfu sér. Það var hrein óskhyggja og hefði gert illt verra, ef hún hefði fengið að ráða. Frestur er ekki á illu bestur. Við ákváðum að ráðst að rótum vandans strax.
- Þriggja ára bjargráðaáætlun og útlistun á sanngjarnri dreifingu byrða: Aðgerðaáætlun sem lýsir nákvæmlega leiðum að settu marki, er lykilatriði. Það verður að binda sig við mastrið og standa af sér brotsjói, hvað svo sem á gengur. Það er vita vonlaust að ætla að grípa til aðgerða eftir hentugleikum á leiðinni eða að víkja af markaðri braut. Undanþágur koma ekki til greina því að þá munu fleiri fylgja í kjölfarið. Það má ekki sýna neinn veikleika. Það verður að framkvæma aðgerðaáætlunina undanbragðalaust og af festu. Þetta er forsenda þess að þjóðin láti sannfærast um, að fórnirnar séu ekki færðar til einskis. Það verður að útlista það fyrir þjóðinni frá degi til dags og af fullkominni hreinskilni að þetta sé það sem við verðum sameiginlega að gera til að ná fyrirframskilgreindum árangri: að losa okkur af skuldaklafanum. Að koma á jöfnuði í ríkisfjármálum, að byggja upp jöfnuð í viðskiptum við útlönd, að byggja upp gjaldeyrisvarasjóði. Að skapa forsendur fyrir lækkun skatta, þegar við höfum efni á því. Og nota bene: allt verður þetta að gerast fyrir opnum tjöldum og undir leiðarmerkjum félagslegs réttlætis. Í því felst m.a. að þeir sem komu okkur á kaldan klaka, verði látnir sæta ábyrgð. Þeir sem höfðu makað krókinn í uppsveiflunni sátu uppi með verðlaus hlutabréf. Skattgreiðendur fengu framlag sitt til bjargar bönkunum að fullu endurgreitt. Sú regla skal gilda að þeir sem taka áhættu með annarra manna fé eigi líka að bera tapið. Þeir sem brutu lögin eiga að taka út sína refsingu frammi fyrir dómstólum. Auðvitað náðum við ekki til allra. Sumir létu sig hverfa. En þeir áttu þá ekki afturkvæmt á náðir sænsks samfélags.
Evrópusambandið: Viðlagatrygging þjóðríkjanna
Í miðri kreppunni, sagði Person, tókum við Svíar þá ákvörðun að sækja um aðild að Evrópusambandinu. Við höfðum ekki að fullu unnið okkur út úr kreppunni, þegar þjóðaratkvæðagreiðslan fór fram um samningsniðurstöðuna. Meirihlutinn sagði já. Bæði fyrir og eftir daginn sem þjóðaratkvæðagreiðslan fór fram hafa Svíar lýst óánægju sinni með Evrópusambandið. En þegar á reyndi, þegar þjóðin hafði örlög sín í eigin hendi, sagði meirihlutinn já. Það var rökrétt niðurstaða af reynslu þjóðarinnar af kreppunni.
Hið alþjóðlega fjármagn hefur vaxið hefðbundnu sjálfstæði einstakra þjóðríkja yfir höfuð. Við Svíar réðum ekki einir og sér við ofurvald alþjóðlegs fjármagns. Evrópusambandið er svæðisbundið svar þjóðríkja í Evrópu við þessum breyttu valdahlutföllum í heiminum. Við Svíar erum frá fornu fari vinir Sameinuðu þjóðanna. En við vitum að fenginni reynslu, að þessi alþjóðasamtök þjóða heims eru því miður í lamasessi. Við vildum gjarnan sjá þau styrkjast. Svæðisbundin samtök eins og Evrópusambandið eru skref í þá átt. Sambærileg svæðissamtök þjóða í öðrum heimshlutum, í Asíu, í Ameríku og Afríku, munu verða til á næstu árum.
Sá tími er liðinn að einstök þjóðríki geti, ein og óstudd, staðið af sér fellibylji sem munu fara hamförum á alþjóðlegum fjármagnsmörkuðum á ókominni tíð. Evrópusambandið er eins konar tryggingarfélag þjóðríkja Evrópu gagnvart fyrirsjáanlegri vá. Margt bendir til þess að hin alþjóðlega fjármálakreppa, sem nú geisar um heimsbyggðina eigi enn eftir að dýpka. Þá mun reyna á það sem aldrei fyrr hversu haldgóð viðlagatrygging Evrópusambandsaðild mun reynast þjóðum Evrópu.
Þeim sem heyrðu ræðu Görans Persson í Hátíðasal Háskólans s.l. Miðvikudag 10. desember ber saman um, að þetta hafi verið mögnuð ræða. Þarna talaði myndugur þjóðarleiðtogi, sem hafði staðist álagspróf reynslunnar og hreif áheyrendur sína, af því að hann sagði sannleikann. Er til of mikils mælst að gera sambærilegar kröfur til þeirra, sem telja sig hafa umboð íslensku þjóðarinnar til þess að leiða hana út úr þeim ógöngum, sem hún hefur ratað í? Líti nú hver í eigin barm og taki til sín, þeir sem eiga.