Breytir það einhverju, að Ísland hefur nú seint og um síðir, lagt fram aðildarumsókn, þótt ráðandi öfl hafi hingað til talið hag þjóðarinnar betur borgið utan sambandsins en innan?
Eva Joly, þingmaður á Evrópuþinginu og ráðgjafi sérstaks saksóknara vegna bankahrunsins á Íslands, gerir þessar spurningar að umræðuefni í athyglisverðri blaðagrein, sem hún birtir í virtum blöðum í Frakklandi, Bretlandi og Noregi – og í Morgunblaðinu. Vegna frægðarferils sem sérstakur saksóknari í stærsta fjársvikamáli Frakklands á eftirstríðstímanum, er hlustað þegar Madame Joly kveður sér hljóðs. Frumkvæði hennar að því að reifa þessar spurningar við áhrifamenn og almenning í þessum löndum er þakkarvert.
Joly tekur það skýrt fram, að hún sé ekki talsmaður íslensku ríkisstjórnarinnar. Hvatinn að skrifum hennar er einlæg samúð með fámennri þjóð, sem ratað hefur í ógöngur. Með grein sinni er Joly að biðja íslensku þjóðinni griða. Hún er ákall til alþjóðasamfélagsins í okkar heimshluta um að rétta hjálparhönd þjóð, sem er saklaust fórnarlamb í þeim skilningi, að almenningur stofnaði aldrei til þeirra skulda, sem Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn og Evrópusambandið krefja hana nú um að borga, eða sæta hörðum viðurlögum ella.
Hverjum í hag?
Eru einhverjir hagsmunir í húfi, sem réttlætt gætu slíkan björgunarleiðangur? Á tímum kalda stríðsins var Ísland hernaðarlega mikilvægt fyrir Bandaríkin og NATO og þar með Atlantshafstengslin milli Evrópu og Norður-Ameríku. Margt bendir til, að Ísland muni endurheimta þá stöðu í náinni framtíð. Bráðnun heimskautaíssins vegna hlýnunar jarðar gerir gríðarlegar auðlindir þessa svæðis aðgengilegar. Þegar siglingaleiðin meðfram ströndum Rússlands og Síberíu verður greiðfær allan ársins hring, opnast flutningaleið milli hinna rísandi efnahagsstórvelda Asíu og Evrópu, sem mun, ef að líkum lætur, valda byltingarkenndum breytingum á heimsvísu.
“Engum dylst aukinn áhugi Rússa á svæðinu,”segir Madame Joly. Hafa þessar framtíðarhorfur farið framhjá Evrópusambandinu? Er Evrópusambandið svo upptekið af innri vandamálum, að aðsteðjandi breytingar, sem geta skipt sköpum fyrir framtíðarhorfur þess, séu utan sjónarsviðs leiðtoga Evrópu? Þrátt fyrir fámennið er Ísland auðugt að náttúruauðlindum: Auðug fiskimið, hrein og endurnýjanleg orka í iðrum jarðar, ógrynni vatns og umtalsverðar olíulindir, ef marka má niðurstöður nýjustu rannsókna. Ekki fer milli mála, að Rússar, og ekki síður Kínverjar, fylgjast grannt með þróun mála á norðurslóðum. Hvað með Evrópusambandið?
Allir vita, að heimsbyggðin hefur um skeið rambað á barmi þess að verða fórnarlamb nýrrar heimskreppu, sem um margt gæti minnt á efnahgshrunið í aðdraganda seinni heimstyrjaldarinnar. Hitt vita færri, að Íslendingar hafa orðið harðar úti í kreppunni en flestar aðrar þjóðir. Þeir hafa orðið fyrir þreföldu áfalli: Allt fjármálakerfi þjóðarinnar, eins og það lagði sig, hrundi; gengi gjaldmiðilsins hefur fallið allt að 100% og þar með tvöfaldað höfuðstól erlendra skulda. Loks hafa íslenskir skattgreiðendur orðið að taka á sig innistæðutryggingu til sparifjáreigenda hjá útibúum íslenskra banka erlendis, einkum í Bretlandi og Hollandi, sem nemur brúttó um 4 milljörðum evra.
Afleiðingin er sú, að Íslendingar munu á næstu árum þurfa að skera útgjöld til heilbrigðis- og menntamála inn að beini og snarhækka skatta til að eiga fyrir vöxtum og afborgunum skulda. Tvöföldun á höfuðstól erlendra skulda vegna gengisfalls krónunnar veldur því, að flest fyrirtæki eru nú þegar tæknilega gjaldþrota og um fimmtungur heimila mun fyrirsjáanlega tapa íbúðarhúsnæði sínu. Á Íslandi ríkir efnahagslegt neyðarástand. Joly nefnir í grein sinni, að innistæðutryggingin til erlendra sparifjáreigenda ein og sér sé “sambærileg við það að Bretar tækju á sig 700 milljarða sterlingspunda skuld eða að Bandaríkjamenn tækju á sig 5600 milljarða dollara skuld”: Mér er sem ég sjái stjórnvöld í þessum löndum komast upp með að krefja kjósendur sína um að greiða þvílíkar upphæðir af skuldum annarra,til erlendra ríkisborgara, sem almenningur í þessum löndum hafði aldrei stofnað til.
Heimsmet
Það gæti vafist fyrir utanaðkomandi að skilja stærðargráðu þeirra skulda, sem hrun hinna einkavæddu íslensku banka skildi eftir sig í hlutfalli við smæð hagkerfisins. Það er ótrúlegt en satt, að á lista Moody´s yfir 11 stærstu gjaldþrot sögunnar er að finna alla íslensku bankana, þrjá að tölu. Öll hin fjármálafyrirtækin eru bandarísk. Ekkert gjaldþrot í Evrópu nær inn á þennan lista. Stærsti íslenski bankinn, Kaupþing, skilur eftir sig fjórða stærsta gjaldþrot fjármálasögunnar. Þetta hlýtur að vera heimsmet, í ljósi þess, að bandarískt þjóðfélag er rúmlega þúsund sinnum stærra en Ísland.
Stærsta spurningin, sem Íslendingar standa frammi fyrir nú, er þessi: Ræður Ísland við að borga allar þessar skuldir? Eða verður greiðslubyrðin svo íþyngjandi á næstu árum, að ekkert verði afgangs, umfram afborganir skulda, til fjárfestingar og nýsköpunar. Mun þjóðin sligast undan skuldabyrðinni? Það mundi þýða, að þjóð sem var flokkuð meðal tíu efnuðustu þjóða heims fyrir tæpu ári mundi hrapa niður á fátæktarstig og staðna þar. Þannig fór fyrir Argentínu á sínum tíma. Þetta er staða fjölmargra þróunarríkja. Ef allt fer á versta veg, gætu þetta orðið örlög Íslands.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn metur heildarskuldir þjóðarbúsins, ríkis og sveitarfélaga, fyrirtækja og fjölskyldna vera að nálgast 240% af þjóðarframleiðslu. Það er við ystu hættumörk þess sem sjóðurinn skilgreinir sem óbærilega skuldabyrði. Þá er skammt í greiðsluþrot. Fyrir ári var ríkissjóður Íslands svo til skuldlaus. Íslensk stjórnvöld staðhæfa, miðað við gefnar forsendur um vöxt þjóðarframleiðslu og útflutningstekna, að íslenska ríkið geti staðið við skuldbindingar sínar. Allt er það mikilli óvissu undirorpið, einsog Hagfræðistofnun Háskólans tíundar í sinni skýrslu. Spár af þessu tagi, fimmtán ár fram í tímann, eru ævinlega óvissu undirorpnar, þótt ekki komi til heimskreppa, sem getur kollvarpað öllum slíkum spám fyrirvaralítið. Annar stór óvissuþáttur er eignasafn hinna föllnu banka. Daglega berast nýjar upplýsingar um veðlaus og þ.a.l. vonlaus útlán, sem dregur úr trú manna á að matsverð þessara eigna skili sér til þrotabúsins, þegar til kastanna kemur.
Stærsti óvissuþátturinn lýtur þó að fólkinu í landinu, sem hefur verið dæmt til þess að borga þessar skuldir. Hversu margir munu mótmæla því í verki og greiða atkvæði með fótunum gegn átthagafjötrum og skattaánauð? Stór hluti yngri kynslóða Íslendinga hefur menntast erlendis og á því tiltölulega greiðan aðgang að vellaunuðum störfum með öðrum þjóðum. Landflóttinn er þegar hafinn. Ef ekkert gerist, sem breytir framtíðarhorfum verulega frá því sem nú er, er hætt við, að fátt verði til þess að stöðva flóttann. Þá er hætt við, að of fáir verði eftir til þess að borga skuldirnar, bera byrðar fortíðarinnar. Það er tæplega nokkrum í hag – og allra síst erlendum lánardrottnum.
Framtíðarhorfur
Sumir telja framtíðarhorfur af þessu tagi málaðar of dökkum litum. Þeir benda á, að gengisfall krónunnar styrki samkeppnisstöðu sjávarvöru – og álútflutnings á erlendum mörkuðum. Þess vegna ættu Íslendingar að verða fyrri til að ná sér á strik en t.d. frændur vorir Írar, eða t.d. Lettar, svo að tekin séu dæmi af smáþjóðum innan Evrópusambandsins. Þessar smáþjóðir geta ekki fellt gengi gjaldmiðils síns til þess að styrkja samkeppnisstöðu útflutnings til skamms tíma.
Þeir sem þessu halda fram, gleyma því hins vegar, að 100% gengisfelling hefur tvöfaldað skuldabyrði fyrirtækja. Skuldir sjávarútvegsfyrirtækja á Íslandi nema t.d. þreföldum árstekjum þeirra. Hvar eiga þessi fyrirtæki að fá fjármagn til að endurfjármagna skuldasafnið? Íslenska ríkið er komið niður á “junk-bond status”. Íslensk fyrirtæki njóta hvergi lánstrausts. Ofurhátt vaxtastig er um það bil að soga til sín það litla sem eftir var af eigin fé fyrirtækja.
Það er því alvarleg hætta á, að ekkert fé verði aflögu til fjárfestingar og nýsköpunar á næstu árum. Þá munu fyrirtæki halda áfram að sigla í þrot, atvinnustigið lækkar og hagkerfið endar í stöðnun. Ástandið er að mínu mati svo grafalvarlegt, að Íslendingar ráða ekki lengur við það einir á báti. Ísland þarf á hjálp að halda. En til þess að hún berist, verða forystumenn þjóðarinnar að horfast í augu við raunveruleikann og leita aðstoðar að eigin frumkvæði. Þetta er kjarninn í þeim boðskap, sem ráðgjafi sérstaks saksóknara vegna bankahrunsins, Eva Joly, beindi með grein sinni að forystumönnum Evrópusambandsins.Ég er henni sammála.