Hér hefur þú söguna alla í hnotskurn á 238 blaðsíðum og á ensku í kaupbæti. Þetta er m.ö.o. tilvalin jólagjöf handa vinum og ættingjum í útlöndum, ekki síst handa þeim, sem flúið hafa landið og eru enn að reyna að átta sig á því, fyrir hverju þeir urðu.
Þessi bók er sérstök í vaxandi flóru hrunbókmennta. Flestar hinar lýsa hruninu utan frá og eftir á. Ekki þessi. Hún segir söguna, eins og hún gerðist, innan frá, eins og höfundurinn fylgdist með atburðarásinni sem víxlari á Kauphöllinni. Hann lýsir aðdraganda hrunsins og eftirköstum með vísan til eigin reynslu og út frá kynnum af fólki, sem sjálft tók þátt í hrunadansinum.
Þetta er þarna allt saman. Hverjir einkavæddu fiskinn í sjónum og keyptu sér með því pólitískan stuðning á landsbyggðinni? Og fjármögnuðu í upphafi ofvöxt bankanna, ásamt hinum verðtryggðu lífeyrissjóðum, eftir að formenn helmingaskiptaflokkanna höfðu einkavinavætt ríkisbankana í hendurnar á pólitískum skjólstæðingum sínum. Sagan af því, hvernig hinir nýju eigendur bankanna rændu þá innan frá, með því að ausa út veðlausum lánum til eigin fyrirtækja og venslamanna, er rækilega tíunduð.
Höfundurinn lýsir því vel, hvernig bankarnir voru að lokum afhjúpaðir sem dæmigerð Ponzi-féflettun. Um leið og erlenda lánardrottna fór að gruna, hvernig allt var í pottinn búið, og hættu þar með að endurfjármagna skuldasúpuna, var spilaborgin hrunin. Þegar upp var staðið, í október 2008, höfðu útlendingar tapað u.þ.b. 50 milljörðum dollara á ævintýrinu. Gjaldþrot íslensku bankanna þriggja nær inn á listann yfir 11 stærstu gjaldþrot fjármálasögunnar. Persónulegt gjaldþrot Björgólfs Guðmundssonar er ekki bara Íslandsmet – það nær því að vera Bretlandsmet, þar sem Lundúnaborg er ein helsta fjármálamiðstöð heimsins enn í dag. Skv. Moody´s var gjaldþrot íslensku bankanna „96% af öllum gjaldþrotum í Evrópu á árinu 2008“. Er nema von, að forseti lýðveldisins skyldi hafa haft þessa snillinga í hávegum?
Listinn yfir brot íslensku banksteranna á reglum, skráðum jafnt sem óskráðum, sem gilda um stjórnun og áhættustýringu í rekstri fjármálafyrirtækja, er langur. Allar meiriháttar viðskiptaákvarðanir voru teknar á grundvelli „innherja-vitneskju“ og markaðsmisnotkun – sýndarviðskipti til að halda uppi verði hlutabréfa og bókhaldshagræðing „virtra endurskoðenda“ í sama skyni – var regla fremur en undantekning. Í Bandaríkjunum – háborg hins eftirlitslausa ránfengs-kapítalisma – er rökstuddur grunur um afbrot af þessu tagi næg ástæða til tafarlausrar ákæru og nauðungarvistunar á bak við lás og slá. Og eignir slíkra manna eru þegar í stað „frystar“, hvar sem til þeirra næst. – Á Íslandi hefur ein undirtylla í ráðuneyti verið sakfelld. Vegir réttvísinnar virðast vera órannsakanlegir, rétt eins og vegir drottins.
Hvað varð um alla þessa peninga – heyrir maður oft spurt. Skyldi hinn sérstaki saksóknari, sem á að stýra leitinni, renna á þá slóð, áður en yfir lýkur? Tæpir tveir milljarðar evra voru greiddir út í arð til eigenda bankanna á árunum 2002-08. Eitthvað af Landsbankaþýfinu, sem kennt er við ICESAVE, er að sögn kunnugra að finna í grunninum á Hörpu. Annars má trúlega rekja slóðina um skattaparadísir gegnum Luxembourg til Sviss, arabísku furstadæmanna (þar sem búa vinir Kaupþingsmanna) og til Asíu (Hong Kong, Singapur og Malasíu). Mbl. taldi sig vita (í feb. 2009) af inneignum Íslendinga í nokkrum skattaparadísum að upphæð 437 milljónum evra árið 2007, 50 sinnum meira en fimm árum áður.
Sama ár er talið, að fjármunaeign Íslendinga í Hollandi og Luxembourg hafi numið 6.14 milljörðum evra. Mbl. hefur líka upplýst, að dótturfyrirtæki íslenskra banka í Luxembourg hafi stofnað hundruð eignarhaldsfélaga á eynni Tortólu fyrir íslenska skjólstæðinga. Vitað er, að Kýpur og eyjan Mön voru eftirsóttir felustaðir fyrir illa fengið fé íslenskra fjárplógsmanna (vitað er um 58 skúffufélög af þessu tagi á Kýpur og 78 á Mön). Alla vega er ekki vitað til þess, að neinn hinna íslensku fjármálasnillinga, sem skildu eftir sig 120 milljarða skuld, handa erlendum lánardrottnum og íslenskum skattgreiðendum að greiða á næstu árum, séu á flæðiskeri staddir.
Og hvað er að frétta af stjórnmálamönnunum, sem áttu að gæta hagsmuna almennings á áratugnum fyrir hrun, en ýmist sofnuðu á verðinum eða voru beinlínis á mála hjá fjárglæframönnunum og hvöttu þá til dáða? Einn situr á ritstjórastóli Morgunblaðsins í skjóli kvótaauðsins, þar sem hann sýslar við þá iðju að falsa söguna frá degi til dags. Annar situr úti í Kaupmannahöfn, sem Íslendingar trúðu forðum daga, að væri byggð fyrir arðinn af íslensku einokunarversluninni – í skjóli Norræna ráðherraráðsins. Sá þriðji situr á Bessastöðum og stefnir á fimmta kjörtímabilið sem forseti lýðveldisins. Alþingi taldi sér sæma að stefna einum þeirra – fyrrverandi forsætisráðherra – fyrir Landsdóm, en hlífa öllum hinum, sem sannanlega áttu hlut að máli. Á Alþingi sitja enn fjölmargir þingmenn, sem bera sinn hlut hinnar pólitísku ábyrgðar á því, hvernig fór, og greiddu þar atkvæði um að velta þeirri ábyrgð yfir á einn mann. Ábyrgð skipstjórans á strandi skips er vissulega mikil. En í því tilviki eru alla vega haldin sjópróf, þar sem enginn er fyrirfram undanþeginn ábyrgð. Svo skyldi engan undra, að Alþingi er rúið trausti.
Hvað með stjórnmálaflokkana, sem báru höfuðábyrgð á hruninu? Þeir hafa skipt um ásýnd forystumanna, en forðast eins og heitan eldinn að gera upp við afglöp fortíðarinnar. Þeir bjóða upp á nýja menn til forystu, sem báðir eru í nánum tengslum við viðskiptaklíkurnar, sem leiddu Ísland í glötun. Og það er einmitt þarna, sem hundurinn liggur grafinn. Krossvenslin voru ekki bara milli helstu viðskiptaklíknanna innbyrðis, heldur milli þeirra og forystu „helmingaskiptaflokkanna“ – Sjálfstæðis- og Framsóknarflokksins. Fyrst var það pólitíkin, sem úthlutaði gæðunum til skjólstæðinga sinna í viðskiptalífinu. En á örskotsstundu reis skepnan gegn skapara sínum. Peningarnir tóku völdin og stjórnmálamenn og flokkar voru á mála viðskiptajöfranna. Þannig þáði t.d. Sjálfstæðisflokkurinn 60 milljónir í kosningasjóð sinn frá Landsbankanum og FL-Group, nokkrum dögum áður en ný lög tóku gildi, sem bönnuðu framlög til stjórnmálaflokka hærri en 300 þúsund. Og þeir eru ófáir stjórnmálamennirnir, sem áttu pólitískt líf sitt undir pólitískum styrkjum ólígarkanna. Einstaka þingmenn hafa horfið af þingi við smán, en flestir þeirra, sem helst komu við þessa sögu, sitja sem fastast. Sumir hafa þegar náð endurkjöri, eins og ekkert væri við þá að sakast. Það segir reyndar meira um kjósendur þeirra en þá sjálfa. Og svarar um leið hinni spurningunni um, hvort almenningur hafi lært eitthvað af hruninu.
S-hópurinn, sem réði yfir leifunum af viðskiptaveldi SÍS, nýtti sér valdastöðu Framsóknarflokksins 1995- 2007 til að tryggja sinn hlut í helmingaskiptunum (Búnaðarbankinn-Kaupþing, Samvinnutryggingar-VÍS, fyrir utan þeirra hlut í gjafakvótum sjávarútvegsins). Helstu tengiliðirnar voru Finnur Ingólfsson, Sigurður Einarsson og Ólafur Ólafsson í Samskipum. Finnur nýtur líklega þess vafasama heiðurs að vera fyrsti stjórnmálamaðurinn, sem nýtti sér pólitísk tengsl sín til þess að verða auðkýfingur á mælikvarða hinnar nýríku forréttindastéttar, sem varð til upp úr einkavinavæðingunni. Bókarhöfundur lýsir því vel, hvað var í húfi við að tryggja S-hópnum yfirráðin yfir Kaupþingi (bls. 45):
„Eins og vænta mátti var gróðavonin mikil. Markaðsvirði Kaupþings- Búnaðarbanka sameiginlega var um 500 milljónir evra í janúar 2003. Tíu mánuðum síðar hafði markaðsvirðið náð 910 milljónum, sem þýðir að S-hópurinn hafði grætt því sem næst 10 milljónir evra á mánuði, frá því að þeir komust yfir bankann“.
Á bls. 163 er tafla, sem lýsir vel tengslum Sjálfstæðisflokksins og Landsbankans í aðdraganda hrunsins. Sagan sú byrjar með því, að formaður Sjálfstæðisflokksins á stóli forsætisráðherra tryggði Björgólfum yfirráð yfir Landsbankanum og áskildi sér í leiðinni, að „talsambandið við flokkinn“ væri óslitið, eins og Styrmir Gunnarsson orðaði það. Þessu til staðfestingar var framkvæmdastjóri Sjálfstæðisflokksins og helsti fjáraflamaður í aldarfjórðung, Kjartan Gunnarsson – annar nánasti samstarfsmaður formannsins – gerður að varaformanni bankaráðsins og næstráðandi með Björgólfi.
Listi yfir helstu stjórnendur Landsbankans, eins og hann leit út daginn sem bankinn fór á hausinn, er nánast samhljóða skrá yfir fyrrverandi formenn eða stjórnarmenn Heimdallar, SUS, Vöku og Orators (en þessi félög mynda hina hefðbundnu útungunarvél „apparatsíka“ Flokksins) og aðstoðar- og venslamenn ráðherra Flokksins. Sérstaka athygli vekur, að fyrrverandi aðstoðarmaður Geirs Haarde og formaður SUS stýrði markaðssetningu ICESAVE- reikninganna í Bretlandi og Hollandi (og hafði í undirbúningi að opna útibú í ellefu löndum, en féll á tíma), auk þess sem einn varaþingmaður Sjálfstæðisflokksins var honum til aðstoðar við þetta verkefni. Sjálfur var aðalbankastjórinn (þessi sem lýsti ICESAVE sem „tærri snilld“), gamall stjórnamaður í Vöku, ásamt með sjálfum forstjóra Fjármálaeftirlitsins. Það er leitun að skýrari dæmum um samtvinnun stjórnmála og bissness, þar sem stjórnmálamennirnir eru á mála hjá viðskiptaforkólfunum, en einmitt þessu. Frændhygli, klíkukapítalismi, pólitísk spilling. „The old scool tie“ kemur víðar við sögu en í stássstofum bresku yfirstéttarinnar.
Það er varla von, að Fjármálaeftirlitið hafi gengið hart eftir því, að ICESAVE-reikningarnir yrðu reknir í formi dótturfélags (en ekki útibúa) á ábyrgð tryggingarsjóða viðkomandi landa – en ef svo hefði verið, væru engir ICESAVE-reikningar á borðum íslenskra skattgreiðenda. Það er því engan veginn út í hött að leggja það til – ef og þegar ICESAVE-reikningarnir berast – að senda þá rakleitt upp í Valhöll til greiðslu. Þaðan komu þeir og þangað ætti að senda þá.
Hafa Íslendingar lært eitthvað af óförum sínum? Hefur eitthvað breyst, sem máli skiptir, sem tekur á orsökum vandans, fremur en bara afleiðingunum? Hafa þeir sem sannanlega báru pólitíska ábyrgð á óförum þjóðarinnar, viðurkennt sína sök? Er búið að koma lögum yfir fjárglæframennina? Eða eru þeir flestir enn á sínum stað – þótt sumir kjósi að láta lítið fyrir sér fara í bili – og bíða færis? Lesendur geta sjálfir svarað þessum spurningum út frá eigin reynslu. En sýna ekki endurteknar skoðanakannanir, að Sjálfstæðis-framsóknarflokkurinn, fengi hreinan meirihluta á Alþingi, ef kosið yrði á morgun? Segir það ekki allt, sem segja þarf? Verður Íslands óhamingju allt að vopni?
Niðurstaða: Saga hrunsins sögð á mannamáli, eins og höfundur upplifði hana sjálfur sem verðbréfasali. Upplýsandi og lærdómsrík bók, auðlesin og spennandi, enda efnið reifarakennt. Tilvalin jólagjöf handa vinum og vandamönnum í útlöndum – líka handa þeim sem flúið hafa land.