„Þrælahjörð þér veröldin verður,
verk þín sjálfs nema geri þig frjálsan“
(Matthías Jochumsson: Til Vestur-Íslendinga)
NORRÆNA MÓDELIÐ – þessi sameiginlega þjóðfélagsfyrirmynd Evrópubúa eftir heimstyrjöldina síðari – var reist upp úr rústum heimskreppunnar miklu á millistríðsárunum. Hin óbeislaði kapitalismi Amríkana brotlenti með þvílíkum ósköpum, að heimshagkerfið lamaðist, rétt eins og við erum að upplifa enn á ný þessi misserin. Heimskreppan þýddi að eignamissir, fjöldaatvinnuleysi, fátækt og vonleysi varð hlutskipti tugmilljóna manna. Töfralausnir óðmálga lýðskrumara féllu í frjóan jarðveg. Lýðræðið lifði á veiku skari. Öld einræðisherranna var runninn upp. Það þurfti heila heimstyrjöld – sem kostaði meira en 50 milljónir mannslífa – til að hreinsa mannlífið af óværunni og koma „hjólum atvinnulífsins“ aftur í gang.
Dómur reynslunnar
SÆNSKIR JAFNAÐARMENN náðu völdum í Svþíðþjóð í upphafi kreppunnar og fóru með stjórn landsins nær óslitið í 70 ár . Þar sem þeir litu í vesturátt, til Bandaríkjanna, gerðu þeir sér grein fyrir því, að „alræði markaðarins“ og pólitík í þjónustu auðjöfra, hafði brugðist. Þegar þeir virtu fyrir sér „roðann í austri“, blasti við, hvernig allsherjar þjóðnýting Stalínismans endaði í afnámi lýðræðis og frelsis, í grimmúðugu lögregluríki. Sænskir jafnaðarmenn ákváðu að vísa á bug báðum þessum fyrirmyndum. Þeir ákváðu að fara „þriðju leiðina“ – leið lýðræðislegrar jafnaðarstefnu. Smám saman byggðu þeir upp frá grunni nýja þjóðfélagsgerð – norræna módelið. Eftir stríð varð þjóðfélagsgerð af þessu tagi viðtekin fyrirmynd flestra Evrópuþjóða. Þetta er eina þjóðfélagstilraun 20ustu aldar, sem hingað til hefur óumdeilanlega staðist dóm reynslunnar. Geri aðrir betur!
SÆNSKIR JAFNAÐARMENN hafa ekki þjóðnýtt svo mikið sem eitt hænsnabú á löngum valdaferli. Þeir virkjuðu markaðskraftana til auðsköpunar, þar sem það átti við, en undir ströngu eftirliti til að gæta almannahagsmuna. Fleyg eru ummæli Tages Erlander (forsætisráðherra Svía í aldarfjórðung), eins merkasta umbótamanns sem uppi var á öldinni sem leið, þess efnis að „markaðurinn sé þarfur þjónn en afleitur húsbóndi“. Það hefur tekið tímann sinn fyrir margan róttæklinginn að átta sig til fulls á þessum sannindum. En þessi vísdómsorð lýsa kjarna málsins varðandi orsakir þeirrar kreppu hins óbeislaða kapítalisma, sem nú herjar á okkur. Sænskir jafnaðarmenn höfnuðu m.ö.o. hvoru tveggja, alræði ríkisvaldsins (með allsherjar þjóðnýtingu) og alræði markaðanna (sem fyrirbauð íhlutun ríkisins). Í staðinn byggðu jafnaðarmenn smám saman upp velferðarríki fólksins („folkhemmet“) fyrir atbeina lýðræðislegs ríkisvalds með grunngildi jafnaðarstefnunnar að leiðarljósi um frelsi, jafnrétti og bræðralag („solidaritet“)
Best í heimi
JAFNAÐARMENN hrundu hugsjónum sínum í framkvæmd með því að tryggja öllum jafnrétti til náms, án tillits til efnahags eða þjóðfélagsstöðu; með því að tryggja öllum aðgengi að heilbrigðisþjónustu, án tillits til efnahags; og með því að skylda alla til aðildar að lífeyrissjóðum, sem tryggðu öldruðum mannsæmandi líf í ellinni. Og með því að láta samfélagið taka þátt í umönnun ungbarna, greiddi það götu kvenna til þátttöku í atvinnulífinu og þar með til jafnréttis á við karla. Þetta var fjármagnað gegnum skattkerfi, sem hafði þann yfirlýsta tilgang að jafna tekju- og eignaskiptingu í þjóðfélaginu.
Þetta þýddi jöfnun tækifæra allra „til að leita lífshamingjunnar“ (svo vísað sé til upphafs bandarísku stjórnarskrárinnar). Þetta þýddi að opna leiðir til að „vinna sig upp“ (social-mobility), í anda hins amríska draums. Þetta þýddi – öfugt við óhróður andstæðinga – að landamæri frelsisins voru færð út fyrir fjölda fólks, sem áður var hlekkjað í fjötra fátæktar (tilvitnun í Olof Palme). Þetta var þjóðfélag, þar sem aukinn jöfnuður þýddi meira frelsi fyrir fjöldann – ekki bara fyrir fámenna forréttindastétt. Reynslan (og ótal samanburðarkannanir) áumliðnum áratugum sýnir, að þetta er besta þjóðfélag í heimi. Í þessu þjóðfélagi hafa draumar hugsjónamanna ræst. Þetta er samfélagsgerð, sem markaðstrúboðið vill feigt. Um það gildir, að enginn veit, hvað átt hefur, fyrr en misst hefur.
Í MEIRA EN HÁLFA ÖLD, allt frá námsárum mínum við Edinborgarháskóla, hef ég verið áskrifandi að enska (nú ensk/ameríska) frjálshyggjuritinu Economist. Allt þetta tímabil, á u.þ.b. 5 ára fresti, hafa þeir birt sérrit með hrollvekju um yfirvofandi hrun norræna módelsins. Allt- um-lykjandi forsjá velferðarríkisins átti að hafa lamað sjálfsbjargarviðleitni einstaklinga, framtak þeirra og frumkvöðulsfýsn. Háir skattar voru sagðir hrekja „afburðamenn“ (fyrir utan sjálfan Ingmar Bergman man ég eftir einum miðlungsboxara og tveimur tennisspilurum) úr landi og gera sænskar vörur ósamkeppnishæfar á heimsmarkaðnum. Á tímabili var í tísku að segja velferðina afsiðandi (berbrjósta ljóskur á baðströndum, frjálsar ástir og tíðir hjónaskilnaðir). Þetta gekk undir nafninu „the permissive society“. Þegar þetta hreif ekki lengur var sagt, að það væri svo leiðinlegt í Svþíþjóð, að sjálfsmorðstíðni væri hin hæsta í heimi. Fyrr mega nú vera leiðindin í landi Strindbergs!
Land tækifæranna
„FALIN VAR Í ILLSPÁ hverri, ósk um hrakför sýnu verri“. En rétt eins og ótímabær andlátsfregn Marks Twain hafa dómadagsspár um endalok norræna velferðrríkisins hingað til reynst vera stórlega ýktar. Og meira en það. Á þeim áratugum, sem nýfrjálshyggjan hefur tröllriðið heiminum – með samkeppni þjóðríkja niður á við í sköttum til að koma sér í mjúkinn hjá fjármagnseigendum – hefur norræna módelið staðist hverja raun, óvinum þess og öfundarmönnum til undrunar og armæðu. Það er sama, hvar við berum niður á þessum „samræmdu prófum“ þjóðríkjanna: Hagvöxtur, nýsköpun, gæði menntunar, samkeppnishæfni, atvinnuþátttaka, félagslegur hreyfanleiki, jafnrétti, jöfnuður, vellíðan, heilsufar og lífslíkur: „You name it, they´ve got it“. Hvernig má þetta vera, þrátt fyrir tiltölulega háa skatta og víðtæk ríkisafskipti? Það er nú heila málið. Það er ekki þrátt fyrir jöfnuðinn, heldur einmitt vegna hans. Skýringin felst m.a. í gæðum mannauðs og innviða og félagslegum hreyfanleika. Hvar er nú „land tækifæranna“ að finna? Það er ekki lengur að finna í landi ójafnaðarins á sléttum Ameríku. Sú þjóðfélagsgerð hefur nú getið af sér fjölmenna undirstétt, sem er innikróuð í fátæktargildru, á sama tíma og erfðaauður örfámennrar yfirstéttar ræður lögum og lofum. Auðræðið hefur keypt lýðræðið. Land tækifæranna er ekki lengur þar. Rækilegar rannsóknir staðfesta, að það er velferðarríkið, sem er hið eina sanna „land tækifæranna“.
Norræna velferðarríkið kom líka miklu betur út úr yfirstandandi kreppu en frjálshyggjuríkin með alla sína misskiptingu auðs og tekna, illa menntaða undirstétt örbirgðarinnar og órækt mannauðsins. Þar að auki virkar velferðarkerfið sem stöðugleikaventill á samdráttartímum; það heldur uppi eftirspurn og hagvexti, þegar markaðskerfið er í lamasessi. „Solidaritet“ er ekki bara siðferðilega lofsvert. Það er líka hagkvæmt.
Um hvað verður kosið?
EN HVAÐ KEMUR ÞETTA OKKUR Íslendingum við? Svarið er þetta: Eftir nokkrar vikur göngum við til alþingiskosninga. Þær kosningar snúast í reynd bara um eina spurningu: Viljum við, að Ísland ávinni sér aftur sinn sess í félagsskap norrænna velferðarríkja í náinni framtíð? Eða ætlum við að leggja blessun okkar yfir afturhvarf til áranna fyrir hrun, þegar Ísland var gert að tilraunastofu nýfrjálshyggjunnar, eins konar skrípamynd af spilavítis-kapítalismanum amríska, með hörmulegum afleiðingum fyrir land og þjóð? Viljum við virkilega kalla það ástand yfir okkur aftur?
Eins og Styrmir Gunnarsson, f.v. ritstjóri Morgunblaðsins, leiðir rök að í umdeildri bók sinni „Sjálfstæðisflokkurinn – átök og uppgjör“ hafa ráðamenn þess flokks ekkert lært og engu gleymt, þrátt fyrir að þeir báru sannanlega höfuðábyrgð á Hruninu og hörmulegum afleiðingum þess fyrir þorra Íslendinga. Á svokallaðan Framsóknarflokk er varla orðum eyðandi í þessu viðfangi. Þetta er ekki lengur stjórnmálaflokkur í eiginlegri merkingu þess orðs. Hann er orðinn að umskiptingi, einhvers konar pólitísku eignarhaldsfélagi fámennrar fjármálaklíku, sem misnotaði valdaaðstöðu flokksins til að sölsa undir sig og sína leifarnar af þrotabúi gamla SÍS. Þetta lið er áreiðanlega falt hæstbjóðanda fyrir hæfilega umbun. Sameiginlega eru þessir flokkar og málgagn þeirra, Morgunblaðið – gerðir út af kvótaeigendum og prókúruhöfum landbúnaðarkerfisins, hvort tveggja á kostnað almannahagsmuna.
Að njóta sannmælis
JÓN STEINSSON, hagfræðingur, skrifaði fyrir ekki margt löngu yfirvegaða grein, þar sem hann spurði sjálfan sig og lesendur sína: „Njóta stjórnarflokkarnir sannmælis?“ Hann komst að þeirri niðurstöðu, að svo væri ekki, þrátt fyrir þá staðreynd, að þeir hafa sameiginlega tekið að sér það þjóðþrifaverk, að hreinsa út skítinn eftir Hrunflokkanna. Hagfræðingurinn tíndi til ýmsar staðreyndir um árangur í ríkisfjármálum, lækkun erlendra skulda ríkisins, minnkandi atvinnuleysi, nokkurn hagvöxt, jöfnuð í utanríkisviðskiptum og sterkari stöðu útflutningsgreina. Þegar haft er í huga, hversu hrikalegt áfallið var í upphafi (hrun fjármálakerfis og gjaldmiðils og sligandi skuldabyrði), er ekki að undra, að þessi árangur, þótt takmarkaður sé, hafi vakið athygli í útlöndum. Sér í lagi hefur það vakið athygli, að grunnþáttum velferðarþjónustunnar hefur verið hlíft betur en hjá ýmsum Evrópuþjóðum, sem nú glíma við afleiðingar kreppunnar, en hafa samt sloppið við hrun af þeirri stærðargráðu, sem Íslendingar máttu þola.
Samt njóta stjórnarflokkarnir ekki sannmælis. Að sumu leyti er það sjálfskaparvíti. Stjórnarflokkarnir hafa ekki staðið við gefin fyrirheit um ásættanlegar lausnir á skuldavanda heimilanna og um endurheimt auðlindanna úr klóm sérhagsmunaaflanna. Það gerist ekki nema forræði þjóðarinnar yfir auðlindum sínum verði niðurnjörvað í nýrri stjórnarskrá. Hvers vegna ekki að leggja það fyrir þjóðina í þjóðaratkvæðagreiðslu, samtímis alþingiskosningum? Endurreisnarstarfinu er einfaldlega ekki lokið. Þrjú ár eru ekki nóg. Það þarf annað kjörtímabil til að ljúka verkinu. Í þeim skilningi, eins og svo oft í mannlífinu, stöndum við frammi fyrir því að velja skárri kostinn af tveimur miður góðum; og hafna um leið þeim versta – af því að sá besti er einfaldlega ekki í boði.
EITT ER VÍST: Í næstu kosningum svörum við þeirri spurningu, hvort við viljum leggja blessun okkar yfir það, að þjóðin verði endanlega rænd auðlindum sínum eða ekki. Forystumenn Sjálfstæðisflokksins hafa sagt fullum fetum, að nái þeir völdum, verði það þeirra fyrsta verk að afnema auðlindagjaldið á kvótakóngana. Og í stjórnarskrármálinu hefur Sjálfstæðisflokkurinn sagt þjóðinni stríð á hendur. Hvort tveggja, forræðið yfir auðlindunum og jöfnun kosningaréttar, er því í húfi í næstu kosningum. Hvernig væri, að þjóðin brygðist við með því að gefa sjálfri sér áramótaheit um að gefa Hrunverjum Sjálfstæðisflokksins og hjálparkokkum þeirra frí frá stjórnarábyrgð, að minnsta kosti út næsta kjörtímabil? Það ætti vonandi að duga til að endurreisa þjóðfélagið, sem þeir lögðu í rúst. Ætlum við að kyssa á vöndinn eða standa á rétti okkar eins og menn? Það er spurningin.