Eiríkur fékk Guðna Th. – annálaðan sagnfræðing og virtan álitsgjafa – til að ganga til spurninga. Er lífið saltfiskur, var spurt – og svar sagnfræðingsins var já. Þora Íslendingar að styðja lög og rétt í samskiptum þjóða? Eða lúffa þeir alltaf, þegar á reynir, ef komið er við pyngjuna? Ef fiskmarkaðir eru í hættu? Svar sagnfræðingsins var: Lífið er saltfiskur – Íslendingar lúffa alltaf, þegar á reynir.
Sagnfræðingurinn tók t.d. dæmi af Hitler og Mussolini – Gyðingaofsóknum og hernaðarofbeldi nýlenduvelda. Svo barst talið að sjáflstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóða og meintum stuðningi Íslands við hana frammi fyrir hernaðarofbeldi Sovétríkjanna sálugu. Það var sama sagan, sagði sagnfræðingurinn. Þegar Sovétstjórnin hótaði Íslendingum, að þeir skyldu hafa verra af, „runnu tvær grímur á okkar menn“. Þetta verður ekki skilið á annan veg en þann, að þá hafi íslensk stjórnvöld látið sér segjast. Lúffað eins og venjulega – enda fiskmarkaður í Sovétríkjunum í húfi, og olía og bensín í staðinn – sjálft lífsblóð hagkerfisins.
En er þetta satt? Á næsta ári er aldarfjórðungur liðinn frá því að þessar þrjár smáþjóðir við Eystrasalt sögðu endanlega skilið við Sovétríkin og fengu endurreist sjálfstæði sitt viðurkennt að lögum og í reynd. Á árunum 1987-91 háðu þessar þjóðir tvísýna sjálfstæðisbaráttu gegn ofurefli. Þetta voru hernumdar þjóðir (eins og Palestína) og áttu við ofurefli að etja (eins og Úkraínumenn). Stuðningur leiðtoga vestrænna lýðræðisríkja lét á sér standa vegna meiri hagsmuna af samningum við leiðtoga Sóvétríkjanna um gagnkvæma afvopnun og endalok Kalda stríðsins.
Hvað kom Íslendingum þetta við? Áttu þeir að sýna samstöðu með smáþjóðum í lífs- og sálarháska? Eða áttu þeir að lúffa eins og venjulega – halda kjafti og selja sinn fisk? Svar sagnræðingsins var, að þegar á reyndi, hefðu Íslendingar lúffað eins og venjulega. Þetta er í samræmi við kenningar, sem kenndar eru í háskólum í nafni stjórnvísinda og alþjóðatengsla, að smáþjóðir eigi ekki erindi upp á dekk í alþjóðamálum; þær sitji yfirleitt og standi, eins og þeim er skipað að gera af stórveldum.
En er þetta satt? Hvers vegna nefna þá Eistlendingar torgið fyrir fram utanríkisráðuneyti sitt (sem áður hýsti aðalstöðvar Kommúnistaflokksins) Íslandstorg? Hvers vegna skýrðu Litháar götu í grennd við þinghúsið sitt Íslandsgötu? Hvers vegna reistu Lettar minnismerki við Túngötuna í Reykjavík – í kallfæri við rússneska sendiráðið – í þakklætisskyni við íslensku þjóðina? Fyrir hvað?
Látum staðreyndirnar tala sínu máli:
Í janúar 1991 ákváðu Kremlverjar að binda endi á sjálfstæðisbrölt þessara þjóða í eitt skipti fyrir öll – með hervaldi. Lýðræðislega kjörnar ríkisstjórnir þessara þjóða sendu frá sér neyðarkall með beiðni um stuðning. Utanríkisráðherra Íslands var sá eini, sem hlýddi kallinu. Hann mætti á vettvang, lýsti yfir pólitískum og siðferðilegum stuðningi og gerði sitt besta til að skýra málstað þeirra fyrir alþjóðasamfélaginu.
Ríkisstjórn Íslands, undir forsæti Steingríms Hermannssonar, skoraði á Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna að láta málið til sín taka, stöðva blóðsúthellingar og beita sér fyrir friðsamlegri lausn deilumála.
Sovétstjórnin mótmælti þessu framferði íslenskra stjórnvalda harðlega sem „íhlutun um innri málefni Sovétríkjanna“. Íslenski sendiherrann í Moskvu var kallaður á teppið og sá sovéski í Reykjavík kvaddur heim. Þetta er næsti bær við að slíta stjórnmálasambandi. Hótun um að rifta viðskiptasamningum fylgdi í kjölfarið.
Og þá er komið að kjarna málsins: Hver voru viðbrögð íslenskra stjórnvalda? Lúffuðu þau – eða héldu þau stefnu sinni til streitu? Utanríkisráðherrann brást við með því að setja saman lögmannateymi (fékk m.a. léðan atbeina þjóðréttarfræðings frá Eistlandi, sem var sovéskum hnútum kunnugur) til að svara mótmælaorðsendingu Sovétstjórnarinnar málefnalega. Í þessu skjali voru færð fyrir því þjóðréttarleg rök, að Íslendingar hefðu ekki gert sig seka um íhlutun um innanlandsmál Sovétríkjanna af þeirri einföldu ástæðu, að hernám og innlimun Eystrasaltsþjóða í Sovétríkin hefði verið ólöglegt. Þjóðfulltrúaráð Sovétríkjanna (Congress of Peoples´Deputies) hefði viðurkennt þetta með því að lýsa Molotov-Ribbentrop samninginn, sem var upphaf Seinni heimsstyrjaldarinnar og seldi Eystrasaltsþjóðir – þ.m.t. Finnland – undir ógnarstjórn Stalíns, ólöglegan.
Þessi afstaða var studd ítarlegum, þjóðréttarlegum rökum um skuldbindingar Sovétstjórnarinnar skv. alþjóðasáttmálum og samningum um að virða lög og rétt í samskiptum þjóða – einkum þó Helsinki-sáttmálann frá 1975. Landsbergis, leiðtogi sjálfstæðishreyfingar Litháa, sagði undirrituðum síðar, að þarna birtist besta greining á þjóðréttarlegri stöðu Eystrasaltsþjóða, sem hann hefði séð. Hún hefði komið að góðum notum síðar, í samningum við Sovétmenn um heimkvaðningu hernámsliða. (Það væri kannski ráð að falast eftir aðgangi að þessari skýrslu við utanríkisráðuneytið?)
Var þá ekkert hugsað um fisk og olíu fyrir fiskiskipaflotann? Jú, að sjálfsögðu – enda væri það fullkomið ábyrgðar- og fyrirhyggjuleysi að gæta ekki viðskiptahagsmuna þjóðarinnar. Það tilheyrir nú bara hinu daglega uppvaski. Viðskiptahagsmuna þjóðarinnar er svo best gætt með því að leita markaða, þar sem bjóðast hæst verð fyrir mest gæði vöru eða þjónustu. Þá markaði var ekki að finna í Sovétríkjunum, sem voru bæði í efnahagslegri og pólitískri upplausn á þessum árum. Þörfum þjóðarbúsins fyrir olíu og bensín var auðvelt að fullnægja fyrirvaralítið á öðrum mörkuðum. Þetta var að sjálfsögðu kannað.
Auðvitað hefðu einstök fyrirtæki, sem voru orðin vön fyrirhafnarlausri tilveru á Sovétmarkaðnum í skjóli milliríkjasamninga, orðið fyrir tímabundnum skakkaföllum. Þarna þurfti því að ákveða, hvort ætti að ráða: Sérhagsmunir einstakra fyrirtækja eða þjóðarhagsmunir Íslendinga. Þjóðarhagsmunir smáþjóða eru ævinlega að styðja við lög og rétt og friðsamlegar lausnir í deilumálum þjóða. Það varðar bæði sjálfan tilverugrundvöll þeirra og orðstír.
Allan tímann hélt íslenski utanríkisráðherrann áfram að tala máli þessara þjóða á vettvangi alþjóðastofnana – svo sem Sameinuðu þjóðanna, NATO og Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu – þar sem rödd þeirra sjálfra heyrðist ekki. Það var reyndar í óþökk – ekki bara Sovétstjórnarinnar – heldur líka helstu leiðtoga Vesturveldanna, sem töldu sig eiga of mikið í húfi í samningum við Kremlverja.
Bush eldri vildi t.d. tryggja, að Sovétmenn snerust ekki gegn innrás hans í Írak í janúar 1991 – eða létu hana a.m.k. afskiptalausa. Í augum Kohls, kanslara Þýskalands, mátti ekkert segja né gera, sem gæti spillt friðsamlegri endursameiningu Þýskalands, sem Þjóðverjar höfðu þegar greitt fyrir. Allt var það, að hans mati, undir því komið, að Gorbachev héldi völdum.
Útganga Eystrasaltsþjóða úr þjóðafangelsi Sovétríkjanna mundi vafalítið leiða til þess, að Gorbachev yrði steypt af stóli, og að harðlínumenn kæmust aftur til valda í Kreml. Það var því mikið í húfi. Enda skrifuðu Kohl og Mitterand, Frakklandsforseti, Landsbergis sameiginlegt bréf, þar sem þeir sárbændu hann að fresta framkvæmd sjálfstæðisyfirlýsingar Litháa. Í staðinn ætti hann að ganga til samninga við Kremlverja, án fyrirfram skilyrða, um aukna heimastjórn.
Þessi stefna leiðtoga Vesturveldanna hrundi eins og spilaborg með falli Gorbachevs og valdatöku Jeltsíns. Íslendingar reyndust einfaldlega hafa raunsærra mat á innanlandsástandinu í Sovétríkjunum og þróun mála þar en leyniþjónustur stórveldanna til samans.
Þegar valdaránstilraun harðlínumanna í Kreml var að renna út í sandinn í lok ágúst 1991, tóku Íslendingar frumkvæðið. Meðan upplausnarástand ríkti í Moskvu, buðum við utanríkisráðherrum Eystrasaltsríkjanna þriggja til fundar í Höfða í Reykjavík, þar sem viðurkenning Íslands á endurreistu sjálfstæði þessara þjóða var formlega staðfest.
Þar með var endir bundinn á óvissuástand og hrundið af stað ferli, svo að ekki varð aftur snúið. Það mat okkar, að aðrar þjóðir myndu breyta afstöðu sinni og fylgja í kjölfar Íslendinga, reyndist rétt. Eftirminnilegt er, að sænski utanríkisráðherrann hafði lýst stefnu hins íslenska starfsbróður síns sem dæmi um „óábyrga ævintýramennsku“. Fáum dögum síðar slóst hann í hóp hinna „óábyrgu“ ævintýramanna. Bandaríkin urðu númer fimmtíu – og – eitthvað til að endurtaka það, sem gerðist í Reykjavík – einum degi á undan Sovétríkjunum. Nokkrum vikum seinna voru Sovétríkin ekki lengur til.
Lúffuðu íslensk stjórnvöld? Um það getur hver og einn dæmt fyrir sig af rás viðburðanna. En það mun reynast snúið að telja leiðtogum Eystrasaltsþjóða trú um það, þegar þeir minnast atburðanna í janúar 1991 á næsta ári og fagna því, að aldarfjórðungur er liðinn frá því að þeir endurheimtu frelsi sitt – að Íslendingar hafi lúffað.