Hvers vegna tók Ísland af skarið í andstöðu við leiðtoga NATO, um viðurkenningu á sjálfstæði Eystrasaltsþjóða?

Þann 9. nóv. n.k. verða 30 ár liðin frá því að íbúar Berlínar rifu niður Berlín­ar­múr­inn. Fáa grun­aði þá, að tveimur árum síðar yrðu hin vold­ugu Sov­ét­ríki ekki lengur til. Enda­tafl Kalda stríðs­ins var haf­ið. Af þessu til­efni kemur á næst­unni út ný bók undir heit­inu: „Ex­it­ing the Cold War, Enter­ing the New World . Útgef­endur eru Henry Kiss­in­ger Center for Global Affairs , Johns Hop­k­ins Uni­versity í sam­vinnu við The Brook­ings Institute í Was­hington D.C. Höf­undar voru flestir í innsta hring leið­toga stór­veld­anna á þessum umbrota­tímum (1989-92) . Tveir höf­und­anna eru full­trúar smá­þjóða, sem komu við þessa sögu: Mart Laar, fyrrum for­sæt­is­ráð­herra Eist­lands, og fyrrum unt­an­rík­is­ráð­herra Íslands, Jón Bald­vin Hanni­bals­son (1988-95) . Það sem hér fer á eftir er stutt brot úr bók­arkafla Jón Bald­vins, þar sem hann skýrir ,hvers vegna Ísland tók for­ystu um við­ur­kenn­ingu alþjóða­sam­fé­lags­ins á end­ur­reistu sjálf­stæði Eystra­salts­þjóða – í and­stöðu við yfir­lýsta stefnu leið­toga Vest­ur­veld­anna.

Þegar sagan um enda­tafl Kalda stríðs­ins og Hrun Sov­ét­ríkj­anna er rifjuð upp ald­ar­fjórð­ungi síð­ar, er mörgum spurn­ingum enn ósvar­að. Ein spurn­ingin er þessi: Voru leið­togar vest­rænna lýð­ræð­is­ríkja (Bush eldri Banda­ríkja­for­seti, Kohl kansl­ari, Mitt­erar­and og Marg­aret Thatcher) virki­lega svo kald­rifj­að­ir, að þeir væru reiðu­búnir að fórna rétt­mætum kröfum Eystra­salts­þjóða um end­ur­reist sjálf­stæði í stað­inn fyrir marg­vís­legan póli­tískan ávinn­ing í samn­ingum við Gor­bachev? Þótt svo virð­ist vera við fyrstu sýn, er við­hlít­andi svar tals­vert flókn­ara.

Höfum í huga, að Eystra­salts­þjóð­irnar þrjár, Eist­ar. Lettar og Lit­há­ar, höfðu horfið af póli­tískum rat­sjám sam­tím­ans í næstum hálfa öld. Í hugum flestra voru þær orðnar „gleymd­ar“ þjóð­ir. Svar eins utan­rík­is­ráð­herra NATO-­ríkis til mín, þegar ég eitt sinn sem oftar tal­aði máli þess­ara þjóða í NATO, end­ur­speglar ríkj­andi hugs­un­ar­hátt: Hann sagði: „Hafa þessar þjóðir ekki alltaf til­heyrt Rúss­landi, alla vega?“.

Nýlendu­veldi

Ef þetta voru ríkj­andi við­horf stjórn­mála­el­ít­unnar í Evr­ópu, þá voru leið­togar Vest­ur­veld­anna, að eigin mati, ekki að fórna neinu. Höfum í huga, að for­ystu­ríki Evr­ópu – Stóra Bret­land, Frakk­land, Spánn – og reyndar Banda­ríkin líka – voru öll fyrr­ver­andi nýlendu­veldi. Banda­ríkja­menn háðu á sínum tíma blóð­uga borg­ara­styrj­öld til að koma í veg fyr­ir, að sam­bands­ríkið leyst­ist upp. Með þessum orðum er ég ekki að gefa í skyn, að banda­ríska borg­ara­styrj­öld­in, sem átti að binda endi á þræla­hald þeldökkra, sé sam­bæri­leg við fram­ferði hefð­bund­inna nýlendu­velda við að gera frjálsar þjóðir sér und­ir­gefn­ar. En grund­vall­ar­reglan er sú sama: Að hindra upp­lausn sam­bands­rík­is­ins.

Það sem einu sinni hét Stóra Bret­land er nú í til­vist­ar­kreppu – rétt eins og Spánn – af ótta við upp­lausn sam­bands­rík­is­ins. Nýlendu­veldi – eins og t.d. það breska, franska og spænska – hafa háð grimmi­legar styrj­aldir í því skyni að koma í veg fyrir upp­lausn nýlendu­veld­anna.

Það er varla við því að búast, að leið­togar gam­alla nýlendu­velda skipi sér í fremstu röð við að halda fram sjálfs­á­kvörð­un­ar­rétti smá­þjóða. Þess eru fá dæmi, ef ein­hver, að smá­þjóðir hafi end­ur­heimt frelsi sitt fyrir náð nýlendu­velda. Þar gildir hið forn­kveðna: „Lýður bíð ei lausn­ar­ans, leys þig sjálf­ur“. Við vissar kring­um­stæður getur sam­staða „smá­þjóða“ skipt sköpum – þrátt fyrir allt.

Þegar það var orðin opin­ber stefna vest­rænna lýð­ræð­is­ríkja upp úr 1990 að halda bæri Sov­ét­ríkj­unum sam­an, hvað sem það kost­aði – í nafni friðar og stöð­ug­leika – mátti flestum ljóst vera, að eitt­hvað hafði farið úrskeið­is. Hvað var að? M.a. kol­rangt mat á póli­tískum og efna­hags­legum lífslíkum sov­ét­kerf­is­ins, að óbreytt­u. 

Stefna NATO: Sov­ét­ríkin lengi lifi…

Þrátt fyrir allt umbóta­tal Gor­bachevs, létu raun­veru­legar umbætur á sér standa. Veru­leik­inn, sem almenn­ingur bjó við í dag­legri til­veru sinni, var allur ann­ar. Hag­kerfið var lam­að. Þetta var svelt­andi sós­í­al­ismi. Þar að auki var það ótrú­legur barna­skapur að binda allar vonir um árangur stefn­unnar við póli­tísk örlög eins manns – þ.e. Gor­bachevs. Það var engan vegið sjálf­gef­ið, að allt færi í bál og brand, þótt honum yrði steypt af stóli – eins og reyndar kom á dag­inn.

Ginn­ung­argapið milli­ á­róð­ur­sí­myndar sov­ésku elít­unnar og veru­leika almenn­ings­ var orðið óbrú­an­legt. Það var ekki hægt að halda sov­éska nýlendu­veld­inu sam­an, nema með ofbeldi. Reynslan sýndi það: Búda­pest 1956, Prag 1968 og Viln­íus 1991. Ætl­uðu leið­togar Vest­ur­veld­anna að leggja blessun sína yfir það? Þetta gekk ekki upp. Grein­ingin á ástand­inu var kol­röng og stefnan van­hugsuð að sama skapi.

Veru­leik­inn var allur ann­ar. Sov­ét­ríkin voru í til­vist­ar­kreppu – rétt eins og evr­ópsku nýlendu­veldin eftir stríð – og sov­éska elítan var ráða­laus frammi fyrir ástand­inu. Mér satt að segja ofbauð að þurfa að hlusta á leið­toga vest­rænna lýð­ræð­is­ríkja innan NATO halda því fram, að hinar hernumdu þjóðir yrðu að sætta sig við að halda Sov­ét­ríkj­unum sam­an, hvað sem það kost­aði – í nafni friðar og stöð­ug­leika. Þetta hljóm­aði í mínum eyrum eins og hrein öfug­mæli. Ég hef hvergi séð né heyrt hand­bær rök fyrir þess­ari afstöð­u. 

Veru­leikafirr­ing

Á seinni árum hafa ýmsir vinir mínir í leið­andi stöðum með Eystra­salts­þjóðum iðu­lega spurt mig, hvort eitt­hvert sann­leiks­korn sé í því, sem full­trúar banda­rískra stjórn­valda haldi fram, ­nefni­lega, að Banda­ríkin hafi á bak við tjöldin stýrt orðum og athöfnum íslenska utan­rík­is­ráð­herr­ans til stuðn­ings sjálf­stæð­is­bar­áttu Eystra­salts­þjóða á þessum árum. 

Banda­ríkin hafi á þessum tíma átt erfitt með að stíga fram fyrir skjöldu vegna sam­starfs­ins við Gor­bachev um vænt­an­legar umbætur innan Sov­ét­ríkj­anna, enda­lok Kalda stríðs­ins og afskipta­leysi Rússa af inn­rásinni í Írak. Af þessum ástæðum hafi Banda­ríkin fengið skjól­stæð­ings­ríki sitt, Ísland, til að tala máli Esystra­salts­þjóð­anna. Þetta á allt saman að hafa farið fram leyni­lega. Reyndar svo leyni­lega, að það fór með öllu fram hjá mér á sínum tíma.

Hvers vegna Ísland?

Ég er oft að því spurð­ur, hvers vegna Ísland hafi ekki, sam­kvæmt venjum og hefð­um, fylgt leið­togum NATO að málum í afstöð­unni til sjálf­stæð­is­bar­áttu Eystra­salts­þjóða. Vissu­lega voru engir íslenskir þjóð­ar­hags­munir í húfi. Þvert á móti. Ísland var háð Sov­ét­ríkj­unum vegna inn­flutn­ings á olíu og bens­íni, sem er lífs­nauð­syn fyrir sam­göngu­kerf­i ­þró­aðra ríkja. Ástæðan er sú, að banda­lags­þjóð okk­ar, Bret­ar, setti við­skipta­bann á Ísland til að beygja Íslend­inga til hlýðni og koma í veg fyrir útfærslu fisk­veiði­lög­sög­unnar í 200 míl­ur.

 Reyndar sendi þessi banda­lags­þjóð okkar flota hennar hátignar ítrekað á vett­vang til að vernda breska veiði­þjófa innan íslenskrar land­helgi. Þetta var, þegar Kalda stríðið var í algleym­ingi. Þá skár­ust Sov­ét­ríkin í leik­inn og buð­ust til að kaupa allar þær sjáv­ar­af­urð­ir, sem væru nú bann­færðar á breska mark­aðn­um. Þótt mik­il­vægi Sov­ét­við­skipt­anna hefði síðan hnign­að, var samt mikið í húfi að við­halda þeim. 

Vissum við Íslend­ingar ekki, að til þess er ætl­ast, að banda­lags­þjóðir fylgi for­ystu stór­veld­anna, þegar á reyn­ir? Vissu­lega sýnir sagan, að svo sé nær alltaf. Samt vorum við tregir í taumi. Leið­togar Vest­ur­veld­anna voru aug­ljós­lega ekki að gæta hags­muna smá­þjóða, sem höfðu sætt her­námi og inn­limun í sov­éska nýlendu­veld­ið. 

Við við­ur­kenndum að sjálf­sögðu, að það var mikið í húfi að ná samn­ingum við Sov­ét­ríkin um lok Kalda stríðs­ins. Við sýndum því líka fullan skiln­ing, að frið­sam­leg sam­ein­ing þýsku ríkj­anna og áfram­hald­andi vera sam­ein­aðs Þýska­lands í NATO hlyti að hafa for­gang umfram allt annað út frá þeirra þjóð­ar­-hags­mun­um. En við féll­umst ekki á, að lög­mætar vænt­ingar Eytra­salts­þjóða um end­ur­heimt sjálf­stæði þyrfti að tefla þessum hags­munum í tví­sýnu; ekki heldur að allt hlyti að fara í bál og brand, ef Gor­bachev tap­aði valda­tafl­inu í Kreml.

Um þetta vorum við ein­fald­lega ósam­mála. Þegar það var allt í einu orðin yfir­lýst stefna for­ystu Vest­ur­veld­anna í samn­ingum um enda­lok Kalda stríðs­ins, að vænt­an­legur árangur ylti end­an­lega á því að halda Sov­ét­ríkj­unum sam­an, hvað sem það kost­aði – í nafni friðar og stöð­ug­leika – þá ætti hugs­andi fólki að vera orðið ljóst, að eitt­hvað meira en lítið hefði skol­ast til í með­förum leið­tog­anna.

And­ófs­menn

Við vor­um, eins og fyrr sagði, þeirrar skoð­un­ar, að sov­éska nýlendu­veldið væri í til­vist­ar­kreppu, rétt eins og evr­ópsku nýlendu­veldin að loknu Seinna stríði. Mestu máli skipti að koma í veg fyr­ir, að upp­lausn nýlendu­veld­is­ins leiddi til styrj­ald­ar­átaka; að þetta gæti gerst með frið­sam­legum hætti, eins og reynslan hafði þegar sýnt í Mið- og Aust­ur-­Evr­ópu.

Hvernig má það vera, að við þætt­umst þess umkomnir að hafa raun­særra mat á stöðu mála innan Sov­ét­ríkj­anna heldur en leyni­þjón­usta stór­veld­anna? Fyrir því eru ýmsar ástæð­ur. Ein er sú, að fyrr­nefndar leyni­þjón­ustur höfðu iðu­lega í for­tíð­inni reynst hafa rangt fyrir sér í grund­vall­ar­at­rið­um. Önnur er af per­sónu­legum toga. 

Elsti bróðir minn var útskrif­aður frá Moskvu-há­skóla og hafði stundað fram­halds­nám í Var­sjá, meðal ann­ars hjá Leszek Kola­kowski, ­sem var áhrifa­mik­ill og beittur gagn­rýn­andi á bana­mein Sov­ét­kerf­is­ins. Annar bróðir minn hafði reyndar stundað nám í Karls-há­skól­anum í Prag. Báðir höfðu við­haldið sam­skiptum við and­ófs­menn innan Sov­ét­ríkj­anna, í Eystra­salts­lönd­unum og Aust­ur-­Evr­ópu.

Sjálfur var ég Ful­bright-­fé­lagi við Harvard fyrr á árum, þar sem rann­sókn­ar­verk­efnið var sam­an­burður hag­kerfa. Nið­ur­staða mín varð­andi sov­éska hag­kerfið var ein­föld: Það var í lama­sessi. Drif­kraft­inn hafði dagað upp. Það var ósveigj­an­legt, sól­und­ar­samt og óhag­kvæmt, þótt ein­stakir geir­ar, tengdir víg­bún­að­ar­kapp­hlaup­inu, skil­uðu árangri, en með óhæfi­legum til­kostn­aði. Síðan var því við að bæta, að póli­tíska yfir­stéttin – nomenkla­t­úran – hafði glatað trúnni á kerf­ið. Þeir voru ekki lengur reiðu­búnir að beita valdi til að við­halda völdum sín­um, jafn­vel þótt þeir vissu, að Sov­ét­ríkj­unum yrði ekki haldið saman án vald­beit­ing­ar.

Öfugt við núver­andi for­seta Rúss­lands, Vla­dimír Pútín – sem segir að „fall Sov­ét­ríkj­anna sé mesta stór­slys 20stu ald­ar“ – var ég sann­færður um það á árunum 1989-91 – og er enn – að upp­lausn sov­éska nýlendu­veld­is­ins verði að telj­ast með jákvæð­ustu atburðum á næst­lið­inni öld. Ef það þurfti upp­reisn Eystra­salts­þjóða til að hrinda ferl­inu af stað, væri það bara af hinu góða.

Um hvað var Kalda stríðið í hálfa öld – ef ekki það að frelsa hinar hernumdu þjóð­ir? 

Mér ofbauð að heyra leið­toga vest­rænna lýð­ræð­is­ríkja pré­dika það —yfir hinum und­ir­ok­uðu þjóðum (eins og Bush Banda­ríkja­for­seti eldri gerði í endemis ræðu í þing­inu i Kyiv nokkrum vikum áður en 90% Úkra­ínu­manna sam­þykktu í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu að segja sig úr lögum við Sov­ét­rík­in), að þær ættu að sætta sig við ör­lög sín til þess að við á Vest­ur­löndum gætum búið við frið og stöð­ug­leika. Þetta hljóm­aði í mínum eyrum ekki bara sem skammar­leg svik, heldur líka sem meiri háttar mis­tök.

Íslenskir hags­munir

Per­sónu­lega gat ég ekki fylgt slíkum ráð­um. Ef við Íslend­ingar gætum tryggt okkur aðgang að olíu og bens­íni á öðrum mörk­uð­um, væri ekki hund­rað í hætt­unn­i. Hafa ber í huga, að Sov­ét­ríkin voru á þessum tíma í djúpri efna­hagslægð og hnign­aði hratt. Þeir buðu lág verð fyrir léleg gæði. Við gátum tryggt aðgang að hag­stæð­ari mörk­uðum ann­ars stað­ar. Við vissum, að við tókum yfir­veg­aða áhættu. En líka það reynd­ist rétt mat. 

Grein­ing okkar á veru­leik­anum innan Sov­ét­ríkj­anna á sein­ustu árum Gor­bachevs leiddi til allt ann­arrar nið­ur­stöðu en þá var við­tekin viska. Það bar enga brýna nauð­syn til að fórn­a rétt­mætum kröfum Eystra­salts­þjóða um end­ur­reist sjálf­stæði til þess að ná hag­stæðum samn­ingum við Sov­ét­ríkin á öðrum svið­um. Ef þú ert sann­færður um, að þú hafir rétt fyrir þér – og það er mikið í húfi – hvers vegna þá ekki að fylgja sann­fær­ingu sinni?

Ég hef aldrei verið þungt hald­inn af minni­mátt­ar­kennd fyrir að vera full­trúi smá­þjóðar í fjöl­þjóða­sam­skipt­um. Á póli­tískum ferli mínum var ég iðu­lega í nálægð við leið­toga „stór­velda“, sem reynd­ust ekk­ert stærri fyrir að til­heyra fjöl­menn­ari þjóð­um. Ég veit líka af eigin reynslu, að ef full­trúar smá­þjóða standa saman og hafa á réttu að standa, geta þær breytt heim­inum til hins betra. Þrátt fyrir allt.

Höf­undur var utan­rík­is­ráð­herra Íslands 1988-1995.