Sjálfstæðisbarátta Eystrasaltsþjóða og endalok Sovétríkjanna: ÞEGAR ÍSLAND LEIÐRÉTTI KÚRSINN HJÁ NATO

Þann 9.maí s.l.birti Morgunblaðið frétt af því, að skjöl þýska utanríkisráðuneytisins frá lokum Kalda stríðsins hefðu verið gerð opinber. Samkvæmt þeim hefðu leiðtogar Þýskalands, Kohl kanslari og Genscher utanríkisráðherra, beitt sér gegn endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða og aðild hinna nýfrjálsu ríkja að varnarbandalagi lýðræðisríkjanna, NATO. Þáverandi utanríkisráðherra Íslands, Jón Baldvin Hannibalsson, segir, að sama máli hafi gegnt um þáverandi forseta Bandaríkjanna, George H.W. Bush. Ísland hafi beitt sér gegn yfirlýstri stefnu leiðtoga NATO og hafi sú stefna orðið ofan á.Það sem hér fer á eftir er kafli úr bók Jóns Baldvins: THE BALTIC ROAD TO FREEDOM – ICELAND´S ROLE, Lambert Academic Publishing, 2017.

GLASNOST OG PERESTROIKA – opnun og kerfisbreyting – þessi vörumerki umbótavilja Gorbachevs (1987-92) opnuðu dyr þjóðafangelsismúraranna. Sjálfstæðisbarátta Eystrasaltsþjóða  var vissulega þjóðernisvakning.  Þessar þrjár smáþjóðir við Eystrasaltið vildu endurheimta  sjálfstæði sitt.  Þær höfðu verið fórnarlömb innrása, hernáms og innlimunar með valdi í Sovétríkin. En þetta var líka lýðræðisbylting. Leiðtogar sjálfstæðishreyfinganna höfðu þess vegna ástæðu til að vænta þess, að þeim yrði tekið opnum örmum af leiðtogum lýðræðisríkjanna.

En þeir áttu eftir að verða fyrir sárum vonbrigðjum.Þeim var tekið eins og þeir væru óvelkomnar boðflennur, jafnvel „friðarspillar“. Þeim var sagt að leita samninga við nýlenduherrana í Kreml um aukna sjálfstjórn – en án  fyrirfram skilyrða.

Hvers vegna? Vegna þess að útganga þeirra úr „heimsveldi hins illa“ – svo vitnað sé til orða Reagans Bandaríkjaforseta –  stefndi friðnum í hættu.  Útgangan gæti orðið upphafið að upplausn Sovétríkjanna. Þar með mundi Gorbachev missa völdin og harðlínukommar kæmu til baka. Það þýddi nýtt Kalt stríð og –  í versta tilviki  – stríðsátök í Austur-Evrópu.

Leiðtogar Vesturveldanna höfðu rétt fyrir sér að því leyti, að það var heilmikið í húfi:  Frelsun þjóða Mið-og Austur-Evrópu undan hernámsoki Sovétríkjanna; friðsamleg sameining Þýskalands og áframhaldandi aðild sameinaðs Þýskalands að NATO. Afvopnunarsamningar – bæði varðandi kjarnavopn og hefðbundinn vopnabúnað, brottflutningur hernámsliða og samdráttur í herafla.

Allt eru þetta alvarlegar spurningar um stríð og frið. Og leiðtogar Vesturveldanna virtust hafa bundið allar sínar vonir um tímamótasamninga um endalok Kalda stríðsins við pólitísk örlög eins manns: Mikhaels Sergevich Gorbachev.  Þess vegna mátti ekkert segja eða gera, sem tefldi völdum hans í tvísýnu. Ef það þýddi, að það yrði að halda Sovétríkjunum saman, þá yrði það svo að vera. Leiðtogar stórveldanna gætu ekki eftirlátið það óþekktum uppreisnarmönnum á jaðri Sovétríkjanna að stefna öllu þessu hættu.

Barátta undirokaðra þjóða fyrir endurheimtu lýðræði og sjálfstæði  var þar með orðið í í andstöðu við yfirlýsta stefnu leiðtoga lýðræðisríkjanna. Þetta vakti óneitanlega upp óþægilegar spurningar. Til hvers höfðum við háð Kalt stríð í hálfa öld, ef ekki til að frelsa undirokaðar þjóðir? Var það gefið, að Gorbchev væri hinn eini sanni leiðtogi umbótaaflanna innan Sovétríkjanna? Raunsæ svör við þessum spurningum leiddu í ljós, að greiningin á innanlandsástandinu í Sovétríkjunum var vægast sagt yfirborðskennd. Stefnan var í molum.

Það var þess vegna sem Bush  Bandaríkjaforseti flutti sína endemis “kjúklingaræðu“ í þjóðþinginu í Kænugarði 1. ágúst 1991. Þar skoraði hann á úkrainsku þjóðina að „láta ekki ánetjast öfgaþjóðernishyggju“, heldur halda Sovétríkjunum saman í nafni  friðar og stöðugleika. Þremur vikum síðar svaraði úkrainska þjóðin forsetanum með því að rúmlega 90% þjóðarinnar lýstu stuðningi sínum við sjálfstæðisyfirlýsinguna í þjóðaratkvæðagreiðslu. 145 dögum síðar voru Sovétríkin ekki lengur til.

Það var Þess vegna sem Kohl, kanslari Þýskaland og Mitterrand forseti Frakka skrifuðu Landsbergis, leiðtoga Sajudis – sjálfstæðishreyfingar Litáa – sameiginlegt bréf, þar sem þeir skoruðu á hann að fresta framkvæmd sjálfstæðisyfirlýsingar Litáa og leita í staðinn samninga við Gorbachev um aukna heimastjórn – án fyrirfram skilyrða.

Það var þess vegna sem leiðtogum sjáflstæðishreyfinga þjóðanna þriggja var vísað á dyr frá ráðstefnum um hina nýju „heimsskipan“ að loknu Köldu stríði. Þeim var m.a.s. ekki leyft að tala máli sínu á ráðstefnum um sjálfsákvörðunarrétt þjóða og almenn mannréttindi.

 Það var vegna þessa, sem við blasti ginnungargap milli opinberra yfirlýsinga leiðtoga lýðræðisríkjanna um sjálfsákvörðunarrétt þjóða og útbreiðslu lýðræðis annars vegar og eigin hagsmuna stórveldanna, sem réðu lögum og lofum  í samningum bak við byrgðar dyr hins vegar.

Og það var vegna þessa, sem Ísland  reyndi að ljá sálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóðanna rödd sína á alþjóðavettvangi – ekki síst innan NATO –  þar sem þeirra eigin rödd hafði verið þögguð niður og leiðtogar lýðræðisríkjanna höfðu brugðist.

Endalok Sovétríkjanna

Þann 19. ágúst 1991 hófst atburðarás, sem endaði með viðurkenningu alþjóðasamfélagsins á endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða  og endalokum Sóvétríkjanna.

Atburðarásin byrjaði í götuvígum og uppi á skriðdrekum í strætum Moskvu, en endaði með látlausri athöfn í Höfða í Reykjavík, fáeinum dögum sí ðar.

Valdaránstilraun „harðlínumanna“ hófst í Moskvu á mánudegi 19. ágúst.

Tveimur dögum síðar var haldinn fundur utanríkisráðherra NATO í Brussel. Fundurinn var haldinn í skugga valdaránsins í Moskvu. Þegar hann hófst, vissi enginn með vissu, hver réði ríkjum í Kreml. Aðalritari NATO, Manfred Wörner, var beðinn að freista þess að ná beinu sambandi við Boris Yeltsin í Moskvu.

Hálftíma síðar, eða svo, flutti aðalritarinn okkur boðskap Yeltsins: Valdaránstilraunin hafði mistekist. Lýðræðisöflin hefðu tögl og haldir í Kreml. Boris Yeltsin, hinn nýi leiðtogi lýðræðisaflanna, beindi þeirri áskorun til utanríkisráðherra NATO-ríkja að gera allt sem í þeirra valdi stæði  til að styðja lýðræðisöflin í Rússlandi.

Þegar röðin kom að mér að tjá mig fyrir Íslands hönd um gerbreytta stöðu mála, lagði ég fyrirframsamda ræðu til hliðar, eins og oft áður. Ég skoraði á samráðherra mína að bregðast drengilega við hjálparbeiðni Yeltsins. Gamla rullan –  um að ekkert mætti segja eða gera,  sem tefldi völdum Gorbachevs í tvísýnu, því að þá kæmu harðlínumennirnir aftur – væri nú afsönnuð. Harðlínumennirnir hefðu nú þegar sýnt á spilin, en reynst vera tómhentir.

Gorbachev, sem ætti allt sitt undir því sem forseti að halda Sovétríkjunum saman undir nýrri stjórnarskrá, væri líka úr leik. Hinn nýi leiðtogia lýðræðisaflanna væri Boris Yeltsin. Hann hefði nú þegar, sem forseti rússneska sambandslýðveldisins, skorað á rússneska hermenn að beita ekki valdi gegn óvopnuðu fólki meðal Eystrasaltsþjóða.

Þjóðfulltrúaráð (e.Congress of peoples‘ deputies of the Soviet Union) hefur þegar lýst Molotov- Ribbentropf samninginn úr gildi fallinn. Þar með er viðurkennt, að hernám og innlimun Eystrasaltsþjóða í Sovétríkin var löglaust ofbeldi.

Eystrasaltsþjóðirnar hefðu verið harðast leiknar allra þjóða í Mið- og Austur-Evrópu af völdum stríðsins. Þær hefðu sætt endurteknum nauðungarflutningum andstöðuhópa í útrýmingar- og þrælabúðir Stalíns, sem og  skipulagðrar rússneskunarpólitík heima fyrir.  Okkur bæri því siðferðileg skylda til að styðja við bakið á kröfum þeirra um endurreist sjálfstæði, ekki síður en frelsun annarra Mið- og Austur-Evrópuþjóða undan sovésku hernámi.

„Mission accomplished“

Viðbrögðin við ræðu minni voru kurteisleg þögn. Á heimleiðinni tók ég yfir sendiráð Íslands í Kaupmannahöfn. Ég sat  við símann klukkustundum saman og langt fram á nótt og reyndi að ná sambandi við  helstu leiðtoga Eystrasaltsþjóðanna. Boðskapur minn var einfaldur:   Yfirlýst stefna leiðtoga NATO er í molum, og tómarúm   í Kreml. Núna er rétti tíminn til athafna.

Ég sendi hinum nýskipuðu ráðherrum Eystrasaltsríkjanna formleg boðsbréf um að koma til Reykjavíkur, þar sem við myndum með formlegum hætti árétta viðurkenningu  hins endurheimta sjálfstæðis þeirra og koma á diplómatískum samskiptum með formlegum hætti. Ég var þess fullviss, að aðrar þjóðir myndu brátt fylgja í kjölfarið, þannig að ekki yrði aftur snúið. Það reyndist vera rétt mat.

Utanríkisráðherrarnir, Lennart Meri frá Eistlandi (síðar forseti 1992-2000), Janis Jurkans frá Lettlandi og Algirdas Saudargas frá Litáen mættu í Höfða þann 26. ágúst, 1991, þar sem við fjórir undirrituðum viðeigandi skjöl með  formlegum hætti  og fórum nokkrum orðum um þessi sögulegu tímamót.

Fréttirnar af þessum viðburði höfðu varla fyrr borist út um heimsbyggðina, þegar boðsbréfin fóru að berast frá hverju landinu á fætur öðru: myndu utanríkisráðherrarnir – sem áður höfðu verið gerðir afturreka frá hverri ráðstefnunni á fætur annarri – vilja láta svo lítið að heimsækja höfuðborgir Evrópu og endurtaka það sem gerst hafði í Rreykjavík?

Hér eftir varð ekki aftur snúið.Tilganginum var náð. Bandaríkin rönkuðu við sér nokkrum vikum síðar, degi á undan Sovétríkjunum.

 Fáeinum mánuðum síðar voru Sovétríkin ekki lengur til.

(Höf.er heiðursborgari í Vilníus, höfuðborg Litáen)