Kemur fiskur í staðinnn fyrir „foreign policy“ á Íslandi? Makríll í staðinn fyrir mannréttindi? Hagsmunir í staðinn fyrir hugsjónir – grundvallarsjónarmið?
Þetta var meðal þeirra spurninga, sem Eiríkur heitinn Guðmundsson í Víðsjá (RÚV) reifaði í þætti sínum fyrir nokkrum árum. Allt saman þýðingarmiklar spurningar – og tilefni til að leita svara – ærin. Lífsháski Úkraínu-og Palestínumanna frammi fyrir yfirþyrmandi hervaldi; sjálfsákvörðunarréttur þjóða frammi fyrir hernaðarástandi; mannréttindi hinna varnarlausu frammi fyrir drápsmaskínum styrjalda.
Kemur þetta okkur við?
Eiríkur fékk Dr. Guðna Th. Jóhannesson – annálaðan sagnfræðing og virtan álitsgjafa til að ganga til spurninga. Er lífið saltfiskur?, var spurt – og svar sagnfræðingsins var: „Já“.
Þora Íslendingar að styðja lög og rétt í samskiptum þjóða? Eða lúffa þeir alltaf, þegar á reynir, ef komið er við pyngjuna? Ef fiskmarkaðir er í hættu? Svar sagnfræðingsins var: Lífið er saltfiskur- Íslendingar lúffa alltaf, þegar á reynir.
. Svo barst talið að sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóða og stuðningi Íslands við hana frammi fyrir hernaðarofbeldi Sovétríkjanna sálugu. Þar var sama sagan, sagði sagnfræðingurinn. Þegar Sovétstjórnin hótaði Íslendingum, að þeir þeir skyldu hafa verra af „runnu tvær grímur á okkar menn“. Þetta verður ekki skilið á annan veg en þann, að þá hafi íslensk stjórnvöld látið sér segjast. Lúffað eins og venjulega – enda fiskmarkaður í Sovétríkjunum í húfi, og olía og bensín í staðinn – sjálft lífsblóð hagkerfisins.
En er þetta satt?
Nú eru liðnir rúmir þrír áratugir frá því að þessar smáþjóðir við Eystrasalt sluppu út úr þjóðafangelsi Sovétríkjanna og fengu endurreist sjalfstæði sitt viðurkennt að lögum og í reynd. Á árunum 1987-92 háðu þessar þjóðir tvísýna sjálfstæðisbaráttu við ofurefli. Þetta voru hernundar þjóðir (eins og Palestína) og áttu við ofurefli að etja (eins og Úkraínumenn).
Stuðningur leiðtoga vestrænna lýðræðisríkja lét á sér standa vegna meiri hagsmuna af samningum við leiðtoga Sovétríkjanna um gagnkvæma afvopnun og endalok Kalda stríðsins.
Hvað kom Íslendigum þetta við? Áttu þeir að sýna samstöðu með smáþjóðum í lífs- og sálarháska? Eða áttu þeir að lúffa eins og venjulega – halda kjafti og selja sinn fisk? Svar sagnfræðingsins var, að þegar á reyndi, hefðu Íslendingar lúffað eins og venjulega. Þetta er í samræmi við kenningar, sem kenndar eru í háskólum í nafni stjórnvísinda og alþjóðatengsla, að smáþjóðir eigi ekki erindi upp á dekk í alþjóðamálum; þær sitji yfirleitt og standi, eins og þeim er skipað af gera, af stórveldum.
En er þetta satt? Hvers vegna nefna þá Eistlendingar torgið fyrir framan utanríkisráðuneyti sitt (sem áður hýsti aðalstöðvar kommúnistaflokksins) Íslandstorg? Hvers vegna skýrðu Litháar götu í grennd við þinghúsið sitt Íslandsgötu? Hvers vegna reistu Lettar minnismerki við Túngötuna í Reykjavík – í kallfæri við rússneska sendiráðið – í þakklætisskyni við íslensku þjóðina? Fyrir hvað?
Látum staðreyndirnar tala sínu máli:
Í janúar 1991 ákváðu Kremlverjar að binda endi á sjálfstæðisbrölt þessara þjóða í eitt skipti fyrir öll – með hervaldi. Lýðræðislega kjörnar ríkisstjórnir þessara þjóða sendu frá sér neyðarkall með beiðni um stuðning.
Utanríkisráðherra Íslands var sá eini, sem hlýddi kallinu. Hann mætti á vettvang, lýsti yfir pólitískum og siðferðlegum stuðningi og gerði sitt besta til að skýra málstað þeirra fyrir alþjóðasamfélaginu.
Ríkisstjórn Íslands, undir forsæti Steingríms Hermannssonar, skoraði á Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna að láta málið til sín taka, stöðva blóðsúthellingar og beita sér fyrir friðsamlegri lausn deilumála.
Sovétstjórnin mótmælti þessu framferði íslenskra stjórnvalda harðlega sem „íhlutun um innri málefni Sovétríkjanna“. Íslenski sendiherrann í Moskvu var kallaður á teppið og sá sovéski í Reykjavík kallaður heim. Þetta er næsti bær við að slíta stjórnmálasambandi. Hótun um að rifta viðskiptasamningum fylgdi í kjölfarið.
Og þá er komið að kjarna málsins: Hver voru viðbrögð islenskra stjórnvalda? Lúffuðu þau – eða héldu þau stefnu sinni til streitu?
Utanríkisráðherrann brást við með því að setja saman lögmannateymi (fékk m.a. léðan atbeina þjóðréttarfræðings frá Eistlandi, sem var sovéskum hnútum kunnugur) til að svara mótmælaorðsendingu Sovétstjórnarinnar málefnalega. Í þessu skjali voru færð fyri því þjóðréttarleg rök, að Íslendingar hefðu ekki gert sig seka um íhlutun um innalandsmál Sovétríkjanna af þerri einföldu ástæðu, að hernám og innlimun Eystrsasaltsþjóða í Sovétríkin hefðu verið ólögleg á sínum tíma. Þjóðfulltrúaráð Sovétríkjanna (e.Congress of Peoples‘ Deputives) hefði þá þegar viðurkennt þetta með því að lýsa Molotov- Ribbentrop samninginn, sem var upphaf Seinni heimsstyrjaldarinnar og seldi Eystrasaltsþjóðir – þ.m.t. Finnland – undir ógnarstjórn Stalíns, ólöglegan.
Sérhagsmunir eða þjóðarhagsmunir?
Þessi afstaða var studd ítarlegum -, þjóðréttarlegum rökum um skuldbindingar Sovétstjórnarinnar skv. alþjóðasáttmálum og samningum um að virða lög og rétt í samskiptum þjóða – einkum þó Helsinki-sáttmálann frá 1975.
Landsbergis, leiðtogi sjálfstæðishreyfingar Litháen, sagði undirrituðum síðar, að þarna birtist besta greining á þjóðréttarlegri stöðu Eystrasaltsþjóða, sem hann hefði séð. Hún hefði komið að góðum notum síðar í samningum við Sovétmenn um heimkvaðningu hernámsliða. Það væri kannski ráð að falast eftir aðgangi að þessari skýrslu við utanríkisráðuneytið?
Var þá ekkert hugsað um fisk og olíu fyrir fiskiskpaflotann? Jú, að sjálfsögðu – enda væri það fullkomið ábyrgðar- og fyrirhyggjuleysi að gæta ekki viðskiptahagsmuna þjóðarinnar. Það tilheyrir nú bara hinu daglega uppvaski. Viðskiptahagsmuna þjóðarinnar er svo best gætt með því að leita markaða, þar sem bjóðast hæstu verð fyrir mest gæði vöru og þjónustu. Þá markaði var ekki að finna í Sovétríkjunum, sem voru bæði í efnahagslegri og pólitískri upplausn á þessum árum. Þörfum þjóðarbúsins fyrir olíu og bensín var auðvelt að fullnægja fyrirhafnarlitið á öðrum mörkuðum. Þetta var að sjálfsögðu tryggt.
Auðvitað hefðu einstök fyrirtæki, sem voru orðin í fyrihafnarlausri tilveru á Sovétmarkaðnum í skjóli milliríkasamninga, orðið fyrir tíambundnum skakkaföllum. Þarna þurfti því að ákveða, hvort ætti að ráða: sérhagsmuir einstakra fyrirtækja eða íslenskir þjóðarhagsmunir. Þjóðarhagsmunir smáþjóða eru ævinlega að styðja við lög og rétt og friðsamlegar lausnir í deilumálum þjóða. Það varðar bæði sjálfan tilverugrundvöll þeirra og orðstír.
Í trássi við stórveldin
Allan tímann hélt íslenski utanríkisráðherrann áfram að tala máli þessara þjóða á vettvangi alþjóðastofnana – svo sem S.Þ., NATO og Öryggis-og samvinnustofnunar Evrópu – þar sem rödd þeirra sjálfra heyrðist ekki. Það var reyndar í óþökk – ekki bara Sovétstjórnarinnar – heldur líka helstu leiðtoga Vesturveldanna, sem töldu sig eiga of mikið i húfi í samningum við Kremlverja.
Bush eldri Bandaríkjaforseti vildi t.d. tryggja, að Sovétmenn snerust ekki gegn innrás hans í Irak í janúar 1991. Í augum Kohls, kanslara Þýskalands, mátti ekkert segja né gera, sem gæti spillt friðsamlegri endursameiningu Þýskalands, sem Þjóðverjar borguðu fyrir milljarða marka. Allt var það, að hans mati, undir því komið, að Gorbachev héldi völdum.
Útganga Eystrasaltsþjóða úr þjóðafangelsi Sovétríkjanna mundi að hans mati leiða til þess, að Gorbachev yrði steypt af stóli – og að harðlínumenn kæmust aftur til valda í Kreml. Það var því mikið í húfi. Enda skrifuðu Kohl og Mitterrand, Frakklandsforseti, Landsbergis sameiginlegt bréf, þar sem þeir sárbændu hann að fresta framkvæmd sjálfstæðísfyfirlýsingar Litháa. Í staðinn ætti hann að ganga til samninga við Kremlverja, án fyrirfram skilyrða.
Þessi viðbragðapólitík leiðtoga Vesturveldanna hrundi eins og spilaborg með falli Gorbachevs og valdatöku Jeltsíns. Við reyndumst einfaldlega hafa raunsærra mat á innanlandsástandinu í Sovétríkjunum og þróun mála þar en leyniþjónustur stórveldanna til samans.
Hver lúffaði?
Þegar valdalánstilraun harðlínumanna í Kreml var að renna út í sandinn í lok ágúst 1991, tókum við frumkæðið. Meðan upplausnarástand ríkti í Moskvu, og Vesturveldin voru eins og höfuðlaus her, buðum við ráðherrum Eystrasaltslandanna þriggja til fundar í Höfða í Reyjavík, þar sem viðurkenning Íslands á endurreistu sjálfstæði þessara þjóða var formlega staðfest.
Þar með var endir bundinn á óvissuástand og hrundið af stað ferli, svo að ekki var aftur snúið.Það mat okkar, að aðrar þjóðir myndu breyta afstöðu sinni og fylgja í kjölfar Íslendinga, reyndist rétt. Etirminnilegt er, að sænski utanríkisráðherrann hafði lýst stefnu síns íslenska starfsbróður sem dæmi um „óábyrga ævintýramennsku“. Fáum dögum síðar slóst hann í hóp hinna „óábyrgu ævintýramanna“. Bandaríkin urðu númer fjörutíu ogeitthvað til að endurtaka það sem gerðist í Reykjávik – einum degi á undan Sovétríkjunum.
Nokkrum vikum seinna voru Sovétríkin ekki lengur til.
Lúffuðu íslensk stjórnvöld? Um það getur hver og einn dæmt fyrir sig af rás viðburðanna. En það mun reynast snúið að telja leiðtogum Eystrasaltsþjóða trú um það, þegar þær fagna 30 ára afmæli hins endurheimta sjálfstæðis- að Íslendingar hafi lúffað.
(Höfundur var utanríkisráðherra Íslands 1988-95 og er heiðursborgari í Vilníus, höfðuborg Litháen).