Höfundurinn skrifar af eftirsjá um þá veröld sem var. Hann dregur upp aðlaðandi mynd af þjóðfélagi fyrri tíðar sem hann lýsir sem stéttlausu þjóðfélagi. Ríkasti maður landsins (Tolli í Síld og fisk) vann í kjötvinnslunni við hliðina á starfsfólki sínu og gegndi skyldum sínum refjalaust sem hæsti skattgreiðandi þjóðarinnar. Og maðurinn sem átti plássið, eins og t.d. Einar Guð fyrir vestan, lét sér annt um sitt fólk og sýndi föðurlega umhyggju þegar á reyndi. Þeir bárust ekki á og deildu kjörum með fólkinu í landinu.
Höfundurinn ber þetta saman við áhættufíklana í spilavíti gærdagsins. Þeir skammta sér ofurlaun, kaupauka og bónusa. Þetta er allt saman réttlætt með uppstrílaðri kenningu um að það beri að árangurstengja laun til að hvetja forstjórana til dáða. Í Bandaríkjunum var hvatinn til að hækka hlutabréfaverðið á kauphöllinni orðinn svo öflugur – enda launamunur innan stórfyrirtækja orðinn 1:460 – að forstjórarnir og endurskoðendur þeirra sáust ekki fyrir; þeir hagræddu öllum tölum í bókhaldinu, stungu öllum neikvæðum upplýsingum undir stól og földu skuldasafnið í fjarlægri framtíð. Þar kom að þeir voru farnir að stela eftirlaunasjóðum starfsmanna fyrirtækjanna, allt til þess að standa undir árangurstengdum bónusum sínum.
Jafnaðarstefna – hvað er nú það?
Það má merkilegt heita að árangurstengingin gildir aldrei niður á við. Það er gamla sagan. Hagnaðurinn er einkavæddur en tapið er þjóðnýtt. Hér á við hið fornkveðna að vont er þeirra ranglæti en verra er þeirra réttlæti. Lífsstíllinn er eftir því: þotur, þyrlur og lystisnekkjur, súpervillur, sukkveislur og sýndarmennska. Að lokum eru eignarhaldsfélögin skráð í skattaparadísum og lögheimilið í London. Nöfnin finnast jafnvel ekki í skattskránni. Annars vegar eru gömul gildi um skyldurækni og þjóðhollustu höfð í heiðri. Hins vegar eru oflátungar og flottræflar sem skeyta hvorki um skömm né heiður og telja sig hátt yfir það hafna að virða viðtekna mannasiði í samskiptum við þjóð sína. Að lokum er það skattgreiðenda að hreinsa til eftir veisluna og borga skuldirnar.
Að vísu er ástæða til að véfengja að mynd hins stéttlausa þjóðfélags fyrri tíma fái staðist nánari skoðun. Fjölskyldur sjómanna og verkamanna, sem byggðu höfuðborg Íslands hörðum höndum á liðinni öld, bjuggu niðri í saggasömum kjallaraholum eða uppá hanabjálkum og fjölskyldur þeirra áttu vart til hnífs eða skeiðar þegar atvinnuleysið svarf að. Auðkýfingar þeirra tíma báru litla skatta. Það var djúp gjá milli húsbænda og hjúa og fékk engum dulist. Það ástand breyttist ekki af sjálfu sér, né heldur fyrir örlæti og góðvild atvinnurekenda.
Það var rísandi verkalýðshreyfing og stjórnmálaflokkar sem kenndu sig við jafnaðarstefnu sem í krafti samstöðu vinnandi fólks breyttu þjóðfélaginu. Bætt kjör, styttri vinnutími, öryggi á vinnustöðum, bygging verkamannabústaða og lögfesting á mannréttindum vinnandi fólks í formi almanna- og atvinnuleysistrygginga – ekkert af þessu fékkst baráttulaust. En það var með pólitískri réttindabaráttu af þessu tagi sem grundvöllurinn var lagður að hinu norræna velferðarríki, sem Ísland hefur hingað til viljað telja sig hluta af.
Höfundur Nýja Íslands hefur af einhverjum ástæðum haft lítið veður af þessu. Orðin jafnaðarstefna og verkalýðshreyfing finnast ekki í hans orðabók. Kannski er það vegna þess að hann var um hríð einn helsti málsvari frjálshyggjunnar við hirð Hannesar Hólmsteins; ritstjóri “Frelsisins” – málgagns frjálshyggjunnar og apparatsik í Valhöll. Hann var því handgenginn þeim leiðtogum Sjálfstæðisflokksins sem óumdeilanlega bera höfuðábyrgð á því hvernig komið er í íslensku þjóðfélagi. Það má því merkilegt heita að höfundur með þessa fortíð skrifar af eftirsjá um það þjóðfélag sem kenna má við félagslega samstöðu og efnalegan jöfnuð. Og hann fær um leið ekki dulið óbeit sína á þeirri eftirlíkingu amrísks kapitalisma, sem nú hefur lagt Ísland í rúst. Það er virðingarvert þegar menn læra af reynslunni. Batnandi mönnum er best að lifa.
Frjálshyggja í framkvæmd
Af hvaða rótum reis ójafnaðarþjóðfélagið íslenska? Ef menn leita svara við þeirri spurningu verður samlíkingin við Rússland sláandi.Eftir fall kommúnismans í Rússlandi hófst ferli einkavæðingar sem í sögubókum hefur nú þegar fengið heitið “þjófnaður aldarinnar.”Þar munaði mest um gríðarlegar auðlindir Rússlands eins og olíu og gas og eðalmálma. Allt þetta komst í hendur fáeinna auðkýfinga, ólígarka – fyrir slikk. Fyrir utan að eignst þjóðarauðinn þótti þeim mestu varða að eignast banka, fjármálastofnanir og fjölmiðla (og stundum líka stjórnmálaflokka). Á undraskömmum tíma breyttist Rússland í eitt mesta ójafnaðarþjóðfélag heims. Örfáar auðklíkur eignuðust allt og réðu því sem þær vildu ráða um stjórn landsins. Ekkjur Rússlands flykktust út á götur betlandi fyrir nauðþurftum handa börnunum. Hetjur föðurlandsstríðsins reyndu að draga fram lífið með því að selja heiðursmerkin fyrir vasklega framgöngu við að verja ættjörðina. En þegar það dugði ekki til reyndu þeir að draga fram lífið með því að hirða það sem til féll ætilegt af sorphaugunum. Auðmýking Rússlands var alger. Hún mun setja mark sitt á komandi kynslóðir. Heimurinn á kannski eftir að kynnast því síðar.
Hvað er líkt með hruni stóra Rússlands og litla Íslands? Ætli rætur ójafnaðarfélagsins á Íslandi liggi ekki í eignarhaldi á sjávarauðlindinni – í kvótakerfinu? Á Íslandi var útvöldum hópi fólks gefinn einkaréttur til að nýta sjávarauðlindina fyrir ekkert. Það sem einum er leyft er öðrum meinað. Þetta er skýrt dæmi um siðlausa stjórnsýslu. Þetta gæti hafa staðist sem neyðarúrræði til skamms tíma með þeim rökum að verið væri að forða fiskistofnum frá hruni. En þar sem misbeiting ríkisvaldsins til að úthluta forréttindum af þessu tagi er skýlaust brot á grundvallarreglum íslenskrar stjórnskipunar – nefnilega jafnræði fyrir lögum og atvinnufrelsinu – fær þetta kerfi ekki staðist til frambúðar. Það fær heldur ekki staðist að þjóðin fái engan arð af auðlind sem lögum samkvæmt er hennar sameign.
Fyrir daga kvótakerfisins voru íslenskir bankar bara venjulegir sparisjóðir – venjulegir viðskiptabankar. Kvótakerfið bjó til nýjan eignaaðal á Íslandi. Bankakerfið tók óveiddan fisk í sjó sem gott og gilt veð. Þar með gengu kvótarnir kaupum og sölum. Þeir eru ófáir sem tekið hafa milljarða verðmæti út úr sjávarútveginum sem stofnfé í eignarhalds og fjárfestingarfélögum. Tungumálið kom orðum yfir þetta. Þeir ganga undir heitinu sægreifar. Eftir að bankarnir voru einkavæddir 2001-02 hófst mikið kapphlaup um markaðshlutdeild inn- og útlána. Greiður aðgangur að ódýru lánsfé erlendis var ásamt kvótaauðnum eldsneytið sem knúði áfram kappaksturshetjurnar.
Ólígarkar allra landa sameinist!
Þá fer margt að skýrast með samanburðinn við Rússland. Sumir íslensku ólígarkanna hófust til auðs og áhrifa fyrir kvótaauðinn, þótt ekki væri það algilt fremur en í Rússlandi. Í Rússlandi voru helstu auðklíkurnar sjö talsins. Á Íslandi ditto. Í báðum löndum lögðu auðklíkurnar áherslu á að eignast einkavædda banka, fjármálastofnanir., og ná þannig valdi yfir sparifé landsmanna. Yfirráð yfir fjölmiðlum voru talin ómissandi. Heimamarkaðurinn varð brátt of lítill leikvöllur fyrir auðjöfrana. Þar með hófst útrásin mikla. Í báðum löndum var leitað eftir blessun stjórnvalda á útrásinni. Hún fékkst greiðlega – bæði í Kreml og á Bessastöðum.
En það hófst ekki bara útrás – heldur líka útstreymi fjár eftir leynilegum leiðum inn á felureikninga í skattaparadísum Karíbahafsins og víðar. Samkvæmt nýjustu upplýsingum má finna sambýli rússnesku og íslensku ólígarkanna á þessum afviknu stöðum þar sem illa fengið fé er í felum fyrir hnýsni yfirvalda og ásælni skattayfirvalda. Þarna er að finna fjársjóðina sem fjármagna hið alþjóðlega lúxuslíf sem útrásarvíkingar allra landa ástunda í spilavítum heimsins. Og eitt má ekki gleymast sem er sameiginlegt einkenni: Þeir þurfa allir að eiga fótboltalið. Annars teljast þeir vart menn með mönnum.
Það er svona sem ójafnaðarþjóðfélagið verður til, jafnt á Íslandi sem annars staðar. Einu sinni flutti Stefán jónsson, fréttamaður, faðir ofur-Kára, sem þá var þingmaður Alþýðubandalagsins sáluga, tillögu á þingi um að launamunur á Íslandi skyldi aldrei vera meiri en einn á móti þremur. Þetta studdist við hefðbundin hlutaskipti til sjós, sem eru – nota bene – árangurstengd.Þá var verið að bísnast yfir því að launamunur væri orðinn einn á móti sex. Nú eru nefnd dæmi um að launamunur á Íslandi hafi mælst einn á móti þjrú hundruð. Reyndar hafa mun hærri tölur verið nefndar. En það segir sig sjálft að slíkar tölur liggja ekki á lausu. Auðræðið gengur fyrir bankaleynd og pukri. Reyndar er það aðeins á færi færustu sérfræðinga að rekja slóð auðkýfinganna í gegnum krossvensl þeirra um eignarhaldsfélög innan lands og utan og allt til pálmaeyja skattfrelsisins. Síðan skiptir það meginmáli að hafa góða endurskoðendur í þjónustu sinni. Kunni þeir sitt fag þá er ekki allt sem sýnist. Enron dæmið ameríska kenndi heiminum það að endurskoðun er skapandi fræðigrein. Hún náði hæstum hæðum hjá alþjóðavæddu endurskoðunarfyrirtæki sem bar með stolti norrænt nafn – Andersen – sem er nú ekki til lengur. En fræðin hafa haldið áfram að vaxa og dafna.
Þetta byrjaði allt saman með uppreisn frjálshyggjunnar gegn áþján velferðarríkisins. Í velferðarríkjum eftirstríðsáranna hafði lýðræðislegt ríkisvald þrengt að frelsi fjármagnsins með sköttum, dýrri samfélagsþjónustu, umferðarreglum á fjármagnsmörkuðum og eftirliti – allt í nafni samfélagslegrar ábyrgðar og jöfnuðar. Talsmenn fjármagnsins – höfuðspámenn eins og Hayek og Freedman – töldu þessi afskipti ríkisvaldsins boða skerðingu á frelsi einstaklingsins og vera stein í götu framfaranna. Spámennirnir eignuðust lærisveina vítt og breitt um veröldina.
Hér á landi gekk Eimreiðarhópurinn – menntaskólaklíka sem í voru bæði Davíð Oddsson og Geir H. Haarde – undir gunnfána frjálshyggjunnar. Helsti lærisveinn galdramannsins heitir Hannes Hólmsteinn Gissurarson og hefur lengi stundað trúboðið á vegum Háskóla Íslands. Á seinni árum hafa sprottið upp háskóladeildir og heilir háskólar til að útskrifa lærisveina og meyjar í trúboðinu.
Pólitísk hugmyndafræði en ekki hagfræði
Og um hvað snýst svo þetta trúboð? Fyrsta boðorð er að afskipti ríkisins af markaðnum er af hinu illa. Ríkið er ævinlega partur af vandanum en ekki af lausninni. Markaðirnir leita ævinlega jafnvægis og leiðrétta sig sjálfir. Því ber að forðast afskipti ríkisins. Það ber að einkavæða allt, því að ekki er vel séð fyrir fé án hirðis. Afnema ber allar reglur og eftirlit. Fjarmagnið skal flæða frjálst um heiminn, án hindrana við landamæri þjóðríkja. Þau ríki sem virða þessar leikreglur, munu uppskera ríkulega. Þar verður ör hagvöxtur í krafti tækninýjunga, knúinn áfram af afli samkeppninnar. Að vísu verður tilhneiging til ójöfnuðar fyrst í stað. En hafið ekki áhyggjur: Molar munu hrjóta af borðum auðkýfinganna. Auðurinn mun smám saman seytla niður. Auðsköpunin mun að lokum lyfta öllum bátum. En þau ríki sem láta sér þetta ekki að kenningu verða, þau munu taka út sína refsingu. Þau munu ekki standast samkeppnina í alþjóðavæddum heimi. Þau munu heltast úr lestinni og verða stöðnuninni að bráð. Velferðarríki Evrópu – með sín miklu ríkisafskipti, háa skatta og íþyngjandi velferðarþjónustu – eru þar með dauðadæmd.
Þetta er fræðikenningin að baki ójafnaðarþjóðfélaginu. Hún hefur ráðið lögum og lofum í hinni amerisk/ensku háborg heimskapítalismans s.l. Aldarfjórðung. Hin pólitísku stjúpfeðgin trúboðsins voru Reagan og Thatcher. Trúboðið er kennt í nafni vísindanna í háskólum þessara landa. Þaðan er fagnaðarerindið breitt út um allan heim. Þessi hugmyndafræði hefur ráðið ríkjum í öllum helstu alþjóðastofnunum sem stýra fjármálum og viðskiptum heimsins. Gallinn er bara sá að þetta eru engin vísindi. Þetta er bara hugmyndafræði í þjónustu auðmagnsins og þeirra sem því ráða. Alls staðar þar sem þessar kenningar hafa verið einráðar í framkvæmd hafa þær skilið eftir sig sviðna jörð. Tugir þróunarríkja sem hafa, vegna skuldsetningar, lent í gjörgæslu alþjóðabankans og alþjóðagjaldeyrissjóðsins, hafa ekki borið þess bætur. Vanræksla á byggingu innviða (svo sem með orkuöflun og samgöngum) og mannauðs (menntun og heilbrigðisþjónusta) hefur gert þessi þjóðfélög ósamkeppnishæf, auk þess sem erlendar auðklíkur hafa lagt undir sig auðlindir þessara landa, með þeim afleiðingum að arðurinn streymir úr landi. Skefjalaus innflutningur hefur lagt innlenda framleiðslu í rúst.Hagvöxtur hefur reynst vera neikvæður og lífskjör hafa ekki aðeins staðnað heldur farið versnandi.
Kommúnistar með öfugu formerki
Sem betur fer er heimurinn smám saman að átta sig á þessu. Þau þróunarríki sem bestum árangri hafa náð, hafa varpað þessum kreddum fyrir róða. Asíumódelið, sem bestum árangri hefur náð í efnahahagsuppbyggingu og útrýmingu fátæktar byggir á allt öðrum grunnhugmyndum. Loks hefur komið á daginn að velferðarríki Norðurlanda og Evrópu eru fjarri því að vera eftirbátar annarra þegar að því kemur að meta árangur þjóða á hinum samræmdu prófum alþjóðavæðingarinnar. Norðurlönd eru í efstu sætunum í flestum þeirra prófa sem mæla eftirsóknarverðan árangur. Skóli reynslunnar hefur afhjúpað frjálshyggjutrúboðið fyrir það sem það er: Gervivísindi sem hafa ekki staðist dóm reynslunnar. Hugmyndafræðilegt trúboð í þjónustu auðsdýrkunar sem hefur valdið ómælanlegum skaða þar sem trúboðunum hefur verið gefinn laus taumur. Þetta er vúdúhagfræði af verstu sort.
Þessi vúdúhagfræði hefur ráðið ríkjum í Bandaríkjunum, háborg kapítalismans s.l. Átta ár. Afleiðingarnar eru bankakreppa sem breiðist ört út um heiminn og hefur þegar valdið miklum skaða. Hættan er sú að sá stjórnlausi ofvöxtur, sem hlaupið hefur í fjármálakerfi heimsins, eigi eftir að draga heimsbyggðina með sér í fallinu ofan í djúpan öldudal heimskreppu. Um allan heim fer nú fram tvísýn varnarbarátta gegn því yfirvofandi hruni sem nýfrjálshyggjan hefur stefnt okkur í. Sú varnarbarátta fer hvarvetna fram á vegum og að frumkvæði ríkisvaldsins. Ríkisvaldið hefur neyðst til að þjóðnýta hverja fjármálastofnunina á fætur annarri. Menn eru í óða önn að dusta rykið af regluverki fyrri tíðar og að herða á öllum leikreglum til þess að koma í veg fyrir að blindingsleikur fjármagnsins keyri okkur öll í þrot.Völd seðlabanka og eftirlitsstofnana eru aukin og hert. Ástandið minnir marga á fall kommúnismans, enda er niðurstaðan sú að margt er líkt með skyldum: Frjálshyggjutrúboðarnir minna um margt á kommúnista fyrri tíðar, bara með öfugu formerki.