jbhannibalsson@gmail.com
Þann 11. mars fagna Litháar 30 ára afmæli síns endurheimta sjálfstæðis. Eftirfarandi grein er byggð á fyrirlestri sem höfundur átti að flytja á afmælishátíðinni við háskólann í Vilnius. Öllum hátíðarhöldum hefur hins vegar verið slegið á frest, út af COVID19. Greinin birtist í fjölmiðlum í Litháen og Eistlandi og á ensku í Baltic Times.
„Leiðtogar Vesturlanda stóðu frammi fyrir því að hrun Sovétríkjanna fékk þeim upp í hendur einstakt tækifæri til að gróðursetja lýðræði og réttarríki í Rússlandi. Samt mátti öllum ljóst vera að þessu fylgdi mikil áhætta“.
(Stephane Kieninger í „Money for Moscow: The West and the question of financial assistance for Mikhail Gorbachev“ (í bókinni „Exiting the Cold War – Entering a New World“, ritstjórar: Hamilton og Spohr, Johns Hopkins University).
Lesa meiraÞað fer varla fram hjá neinum sem nennir að fylgjast með rökræðum forsetaframbjóðenda demókrata í Bandaríkjunum í prófkjörsferlinu að leiðarhnoðið, sem allt snýst um, er hið norræna samfélagsmódel. Þeir frambjóðendur, sem á annað borð hafa eitthvað til málanna að leggja, beina sjónum sínum þangað í leit að lausnum. Ameríka er ekki lengur land tækifæranna fyrir þorra almennings. Það eru Norðurlönd hins vegar afdráttarlaust.
Málefnanlega er ljóst hverjir hafa undirtökin. Það eru Bernie Sanders, hin aldurhnigni sósíaldemókrati frá Vermont, sem er sá sem helst tendrar hugsjónaglóð hjá ungu kynslóðinni. Og Elisabeth Warren sem þykist vera „kapítalisti“ en er skilgetið afsprengi New Deal, kona með lausnir á meinsemdum kapitalismans. En það er alger óþarfi að kalla það sósíalisma. Sósíaldemókratí er rétta orðið. Við köllum það jafnaðarstefnu. Í munni hagfræðinga, og annarra fræðimanna, heitir þetta Norræna módelið. Það er það sem málið snýst um. Þar er að finna lausnirnar á þeim þjóðfélagslegu meinsemdum sem hrjá þorra Bandaríkjamanna á lokaskeiði nýfrjálshyggjutímabilsins.
Lesa meiraÉg varð undrandi og eilítið skelkaður, þegar ég hlustaði og horfði á fréttir RÚV af 30 ára afmæli viðurkenningar Íslands á sjálfstæði Litháens. Þar vantaði eitthvað í fréttina.Gerðist þetta af sjálfu sér ? Var þetta ekki í fyrsta sinn sem Ísland gerði sig gildandi og tók afstöðu í máli sem var alþjóðlegt, ofur eldfimt en mikið réttlætismál ? Viðurkenning Eystrasaltsríkjanna sem sjálfstæð ríki var á sínum tíma umdeilt, bæði meðal vinaþjóða erlendis og hér heima, svo ekki sé minnst á sjálf Sovétríkin. Vestrænar stórþjóðir með BNA og Þýskaland í broddi fylkingar, réðu eindregið frá því, að Ísland gerði þetta. Þær óttuðust, að það myndi gera Gorbatsjoff erfitt fyrir og endurvekja kalda stríðið. Þýskaland átti mikið undir því, að ekki hlypi snuðra á þráðinn. Þetta var rætt á fundi í NATO, þar sem eindregið var varað við þessum einleik. Hér heima kom fram andstaða, aðallega frá vinstra fólki, sem enn hélt trúnaði við Sovétríkin. Einnig heyrðust raddir úr hinum stjórnarflokknum, sem taldi þetta vera einskisverða tímasóun. Ég var að sinna opinberum erindum í Moskvu nokkru fyrr og var, ásamt utanríkisráðherrum hinna norrænu ríkjanna,sem þar voru staddir, kallaður á fund með Gorbatsjoff í Kreml. Þar varaði hann Norðurlöndin eindregið við því, að stíga nokkur þau skref, sem ýta myndu undir frekari pólitískan óróa í sovéskum löndunum við Eystrasalt; við kynnum að hafa verra af. Hann ítrekaði orð sín, og miðað við hvert hann beindi sjónum sínum, fór ekki á milli mála, hverja hann hafði í huga.Erindi hans við okkur var ekkert annað.
Lesa meiraÞað eru að byrja að kvikna ljós í myrkrinu sem hefur grúft yfir stórum hluta Evrusvæðisins eftir Hrun. Þótt Grikkland sé enn við dauðans dyr og Ítalía í djúpum skít (sokkin í skuldir) eru sum önnur aðildaríki Evrusvæðisins að ná sér. Pólland og Eystrasaltsríkin eru á uppleið (Eistland eins og venjulega í fararbroddi). Eftir sem áður er landflótti unga fólksins viðvarandi vandamál þar. Írland hefur náð sér á strik, þótt það sé enn að sligast undan þungri skuldabyrði. En skærasta ljósið er Portúgal.
Portúgal undir vinstri stjórn er byrjað að blómstra. Fjölmiðlar, sem bera skynbragð á efnahagsmál (Economist, Spiegel, Financial Times, New York Times o.fl.) eru farnir að taka eftir þessu. Og flykkjast til Lissabon, eins og við gerðum um jól og nýár. Mér gekk raunar fleira til. Á sama tíma og breski verkamannaflokkurinn klúðraði kjörnu tækifæri til að koma Bretum á kjöl eftir Brexit, þýski krataflokkurinn er að veslast upp í pólitísku náttúruleysi og flestir aðrir krataflokkar Evrópu virðast hafa misst af lestinni, blómstrar jafnaðarmannaflokkur Portúgals – Partido Socialista – undir forystu Antonio Costa sem aldrei fyrr. Mér rann blóðið til skyldunnar að skoða það nánar.
Lesa meiraÍ rökræðum sínum um auðlindastefnu í skugga Samherjamálsins í Silfri Egils þann 8. des.s.l. vakti það athygli mína, að hvorki stjórnandinn né viðmælendur hans nefndu einu orði hugtakið „auðlindarenta“. Merkilegt nokk, af því að auðlindarentan og ráðstöfun hennar er það sem málið snýst um. Það gefur tilefni til fáeinna athugasemda í því skyni að reyna að setja málið í stærra samhengi.
1. Þorskastríð og svartar skýrslur
Á seinni hluta seinustu aldar háðu Íslendingar þrenn þorskastríð við Breta og fleiri þjóðir um forræði yfir auðlindum sjávar við strendur Íslands. Sumir hafa kallað það hina eiginlegu sjálf-stæðisbaráttu okkar. Við unnum þessi stríð. En við höfðum varla fyrr unnið en fyrstu skýrslur fiskifræðinga um yfirvofandi hrun helstu nytjastofna vegna ofveiði birtust. Hrun þorskstofnsins á hinum gjöfulu Nýfundnalandsmiðum var víti til varnaðar. Það var orðið óumflýjanlegt að tak-marka sókn í auðlindina. Við þreifuðum okkur áfram. Svokallað „skrapdagakerfi“ var reynt en reyndist illa.
Lesa meiraMútugreiðslur Samherja til að krækja í arðvænlegar veiðiheimildir í Namibíu og feluleikurinn með gróðann á Kýpur og Dubai, ætti að vera Íslendingum ærin ástæða til að líta í eigin barm. Ísland er auðlindahagkerfi. Hvernig er háttað venslum auðjöfranna, sem hafa náð yfirráðum yfir sjávarauðlind þjóðarinnar, við stjórnmálaflokka og stjórnmálamenn? Ef skyggnst er undir yfirborðið, kemur þá ekki á daginn, að það er fleira líkt með skyldum „í Súdan og Grímsnesinu“ en flestir halda við fyrstu sýn?
1. Ástæðan fyrir því, að kvótakerfinu var komið á (1983-91) var sú að við óttuðumst, að frjáls sókn leiddi til ofveiði og jafnvel útrýmingar helstu nytjastofna.
2. Markmiðið var tvíþætt: sjálfbær nýting fiskistofna, sem byggði á vís-indalegri ráðgjöf um veiðiþol og aukin arðsemi þessa undirstöðuat-vinnuvegar þjóðarinnar með því að draga úr sóknarkostnaði (fækka skipum, auka sérhæfingu). Til þess að ná síðarnefnda markmiðinu verður að heimila útgerðaraðilum framsal – skipti á veiðiheimildum – til að auðvelda sérhæfingu og lækka kostnað.
Lesa meiraJón Baldvin Hannibalsson skrifar um nýja bók eftir Svein Harald Øygard: Í víglínu íslenskra fjármála. Þetta er seinni grein af tveimur. Fyrri grein.
„ Við berum ekki aðeins ábyrgð á gjörðum okkar, heldur einnig því sem við látum ógert.“ Moliére.
Eftir á að hyggja telst það hafa verið vel til fundið hjá Steingrími J. að panta seðlabankastjóra að láni frá kollega sínum, fjármálaráðherra Noregs.
Þar með vorum við laus við heimanfengin vensl og tengsl, sem valda hagsmunaárekstrum og opna fyrir laumugáttir fyrirgreiðslu og spillingar. Strákurinn fékk skyndinámskeið í rekstri seðlabanka á vegum seðlabankastjóra Noregs. Það reyndist vera góð hjálp í viðlögum, þótt skyndihjálp væri, því að maðurinn var augljóslega vel verki farinn hagfræðingur fyrir.
Jón Baldvin Hannibalsson skrifar um nýja bók eftir Svein Harald Øygard: Í víglínu íslenskra fjármála. Þetta er fyrri grein af tveimur.
„Við berum ekki aðeins ábyrgð á gjörðum okkar, heldur einnig því sem við látum ógert“ – Moliére
Fyrirsögnin hér að ofan er fengin að láni frá Sturlu Pálssyni, sem samkvæmt frásögnum virðist hafa verið einhvers konar „troubleshooter“ í fjörbrotum Seðlabankans á síðustu dögum Davíðs. Sturla var að lýsa því í minnisblaði, hverra kosta væri völ að hans mati, væntanlega fyrir stjórnendur bankans, ef ekki okkur öll, í aðdraganda Hruns.
Lesa meiraÞann 9. nóv. n.k. verða 30 ár liðin frá því að íbúar Berlínar rifu niður Berlínarmúrinn. Fáa grunaði þá, að tveimur árum síðar yrðu hin voldugu Sovétríki ekki lengur til. Endatafl Kalda stríðsins var hafið. Af þessu tilefni kemur á næstunni út ný bók undir heitinu: „Exiting the Cold War, Entering the New World . Útgefendur eru Henry Kissinger Center for Global Affairs , Johns Hopkins University í samvinnu við The Brookings Institute í Washington D.C. Höfundar voru flestir í innsta hring leiðtoga stórveldanna á þessum umbrotatímum (1989-92) . Tveir höfundanna eru fulltrúar smáþjóða, sem komu við þessa sögu: Mart Laar, fyrrum forsætisráðherra Eistlands, og fyrrum untanríkisráðherra Íslands, Jón Baldvin Hannibalsson (1988-95) . Það sem hér fer á eftir er stutt brot úr bókarkafla Jón Baldvins, þar sem hann skýrir ,hvers vegna Ísland tók forystu um viðurkenningu alþjóðasamfélagsins á endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða – í andstöðu við yfirlýsta stefnu leiðtoga Vesturveldanna.
Þegar sagan um endatafl Kalda stríðsins og Hrun Sovétríkjanna er rifjuð upp aldarfjórðungi síðar, er mörgum spurningum enn ósvarað. Ein spurningin er þessi: Voru leiðtogar vestrænna lýðræðisríkja (Bush eldri Bandaríkjaforseti, Kohl kanslari, Mitterarand og Margaret Thatcher) virkilega svo kaldrifjaðir, að þeir væru reiðubúnir að fórna réttmætum kröfum Eystrasaltsþjóða um endurreist sjálfstæði í staðinn fyrir margvíslegan pólitískan ávinning í samningum við Gorbachev? Þótt svo virðist vera við fyrstu sýn, er viðhlítandi svar talsvert flóknara.
Lesa meiraBókin er gefin út 29 september, à 60 ára brúðkaupsafmæli Jóns Baldvins og Bryndísar. HB Av gaf bókina út.
Tilefni þessarar bókar er að vekja upp umræðu um jafnaðarstefnuna, sögulegt hlutverk hennar í að breyta þjóðfélaginu í anda mannréttinda og mannúðar. Hún svarar spurninginni: Á jafnaðarstefnan erindi við fólk í velferðarríkjum samtímans og í náinni framtíð?
